Być, istnieć… – jak działają hebrajskie zdania?

W języku hebrajskim ciekawe jest węższe użycie czasownika być, który w ogóle nie ma czasu teraźniejszego. Formy jest/nie ma niekiedy wyraża się przez specjalne partykuły. W ogóle nie istnieje czasownik mieć. Posiadanie wyraża się poprzez specjalną konstrukcję z użyciem partykuły oznaczającej jest. Dzięki uwagom na ten temat będzie można zrozumieć, jak działają hebrajskie zdania.

Czasownik być i wyrażanie własności przedmiotów

W języku hebrajskim „być” (להיות lihjot, rdzeń: היה he-jud-he) nie ma w ogóle czasu teraźniejszego. Tworzy się go przez zestawienie podmiotu i orzeczenia (bez spójki jest) i tak zamiast powiedzieć „kot jest ładny”, powiemy „kot ładny” itd. (Może to komuś przypominać język rosyjski.) W miejscu orzeczenia może pojawić się czasownik, imiesłów, przymiotnik, a nawet inny rzeczownik. Poniżej odpowiednie przykłady:

הוא למד hu lamad – on się uczył
הוא לומד hu lomed – on się uczy (dosłownie: 'on uczący się’)
הוא יפה hu jafe – on (jest) ładny
הוא תלמידה hu talmid – on (jest) uczniem

Należy pamiętać o szyku: najpierw podmiot (to o czym mówimy), a następnie orzeczenie (to, co o nim mówimy).
*Warto też wspomnieć o tym, że w hebrajskim biblijnym było nieco inaczej: typowym szykiem zdania było VSO (np. וַיֹּאמֶר דָּוִד wa-jomer Dawid – ’a następnie Dawid powiedział’. Stylizacja biblijna jest często kalką gramatyki biblijnej i podaje: „i rzekł Dawid”. Za pomocą kolejności w zdaniu rozróżniano, czy chodzi o czynność/stan (מלך דוד melech Dawid, czyli 'Dawid jest królem’), czy o predykat (דוד המלך Dawid ha-melech, czyli 'król Dawid’, David the king). 

Współcześnie pozostaje nam zwracać uwagę na rodzajnik określony ha ה (który stawiamy przy każdym wyrazie „mieszczącym się” w danym, określanym obiekcie):

חתול חכם chatul chacham –  kot [jako gatunek] jest ładny lub (częściej) jakiś ładny kot
החתול חכם ha-chatul chacham – ten kot jest ładny
החתול החכם ha-chatul ha-chacham – ten ładny kot

Dzięki temu, że ha- doklejamy do każdego wyrazu wchodzącego w obręb określanego przedmiotu, a więc החתול היפה (ha-chatul ha-jafe) to ’ten ładny kot’, podczas gdy החתול יפה (ha-chatul jafe) znaczy ’ten kot jest ładny’. Taki zabieg ułatwia sprawę, gdyż w hebrajskim nie ma „jest”, a w tłumaczeniu pojawi się już, po tych wyrazach, z doklejonym ha-.

Jest jednak jedna sytuacja, gdy da się utworzyć czas teraźniejszy od czasownika „być” (להיות-lihjot, zobacz pełną odmianę) –  w żydowskiej pieśni religijnej Adon olam (’Pan świata’) pojawia się fragment: „on był (haja), on jest (howe), i on będzie (jihje) w chwale” (וְהוּא הָיָה וְהוּא הוֹוֶה וְהוּא יִהְיֶה בְּתִפְאָרָה). Jednak standardowo howe tłumaczy się jako '[czas] teraźniejszy’. Z tego samego rdzenia (he- jud- he היה) pochodzą też czasowniki:

– w odmianie biernej  nif’al: 'stał się’ (נהיה nihja, zobacz pełną odmianę) – posiada jedynie czas przeszły,
– w odmianie intensywnej pi’el: 'stanowić’, 'konstytuować’ (להוות lehawot, zobacz pełną odmianę) – w czasie przyszłym przyjmuje formę 3. osoby יהוה (jehawe  – ’będzie stanowił’) i są to te same litery, co w Imieniu Boga.

Wyrażanie istnienia (jesz)

Istnieje czasownik lekajem (’wypełniać’, 'zrealizować’, לקיים) i kajam (’istniejący’, 'obowiązujący’, 'żywy’, קיים), formy intensywne, które utworzono w średniowieczu od lakum (לקום, 'wstać’, 'powstać’), jednak standardowo wyraża się istnienie przez partykułę jesz (יש, ang. there is). Oznacza ona, że coś się gdzieś znajduje (יש תלמידים בכיתה jesz talmidim ba-kita – ’uczniowie znajdują się / są w klasie’), a w dalszej kolejności także, że coś istnieje. Negację wyrażamy z kolei przez ejn (אין, np. אין מפלצות- ejn miflecot – ’nie ma potworów’ lub 'potwory nie istnieją’). W średniowieczu utworzono od יש- jesz słowo ישות-jeszut – ’istnienie’, a także אין סוף ejn sof – ’nieskończony’ (np. Bóg, dosłownie 'bez końca’), współcześnie 'nieskończoność’.

Wyrażanie posiadania

Z mieć problem jest jeszcze większy. Nie ma dosłownego odpowiednika dla polskiego czasownika. Do wyrażania posiadania używa się specjalnej konstrukcji: gdy chcemy powiedzieć „kot ma jedzenie”, powiemy jesz le-chatul ochel (יש לחתול אוכל), czyli 'jest (there is) kotu jedzenie’. ל le jest przyimkiem, którego używamy, chcąc odpowiedzieć na pytanie „dokąd?” (np. e-Jisrael – ’do-Izraela’ לישראל) lub „komu? czemu?” (np. le-chatul לחתול, mi’-’li לי – ’kotu’ ). Jeżeli chcę powiedzieć, że mam kota, będzie wyglądało to następująco: jesz li chatul – ’jest mi kot’ יש לי חתול. W czasie przeszłym i przyszłym pojawi się z kolei odpowiednio odmieniony czasownik być (np. był mi kot, czyli 'miałem kota’).

Jeżeli ktoś zna trochę rosyjski, przyjdzie mu na myśl rosyjskie у меня кошка (u mienia koszka – ’u mnie kot’ czyli właśnie 'mam kota’). Ciekawe jest powiązanie istnienia i posiadania w języku hebrajskim, ale wystarczy że spojrzymy na język polski, tu negatywne zdania egzystencjalne zaczynają się od nie ma… (np. nie mam czasu i czasu nie ma, czyli nie istnieje).

O posiadaczu pewnej cechy (np. uroku osobistego) powiemy (בעל (קסם אישי ba’al (kesem iszi). בעל ba’al to dosłownie 'pan’, 'właściciel’, a abstrakcyjny rzeczownik od niego utworzony to בעלנות ba’alanut – ’posiadanie’. W starożytności nazywał się tak kananejski bóg Ba’al i aż do dziś ba’al to także 'mąż’.

Przeczytaj też, jak działają hebrajskie rdzenie oraz jak nauczyć się hebrajskiego!