Skąd wzięły się opuszczone statki na pustyni pomiędzy Kazachstanem i Uzbekistanem? Jadąc do jednego, jak i do drugiego państwa, będziemy mogli natknąć się na wiele kutrów rybackich stojących sobie spokojnie w piasku. Każdy logicznie myślący człowiek stwierdzi, że to jakieś złomowisko lub cmentarzysko łodzi, tak jak cmentarzysko samolotów w USA. Prawda co do tych łódek jest zdecydowanie inna i o wiele ciekawsza.
Od początku…
Żeby dowiedzieć się, co się stało, musimy cofnąć się do lat 60. XX wieku. To właśnie wtedy rząd ZSRR stwierdził, że Jezioro Aralskie będzie wspaniałym miejscem na budowę upraw bawełny. Pomysł został szybko zatwierdzony, a prace ruszyły pełną parą. Od jeziora zaczęto budować kanały wbrew wszystkim zasadom hydrologicznym, co spowodowało, że woda z jeziora zaczęła wsiąkać w glebę, a jezioro znikać. W ten sposób jezioro, powierzchnią dorównujące Litwie, stało się już parę razy mniejsze niż za dawnych lat, a na terenie starego jeziora powstała pustynia o powierzchni 50 tysięcy km2.
Wyschnięcie Jeziora Aralskiego zapisze się na kartach historii świata jako jedna z „najgłupszych” katastrof ekologicznych spowodowanych działalnością człowieka (co zresztą widać na grafice zapowiadającej ten artykuł, czyli zestawieniu zdjęć jeziora wykonanych przez NASA w 1989 i 2014 roku). Ale to nie wszystko… Przyjrzyjmy się baczniej historii Kazachstanu.
Kazachstan w czasach ZSRR
W XIX wieku, a dokładniej w 1868 roku, Rosja podbiła tereny Kazachstanu i wcieliła je do swojego imperium. Po powstaniu Związku Radzieckiego na terenie kraju została utworzona autonomia dla Kazachów wchodząca w skład Kirgiskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (Kazachów nazywano wcześniej Kirgizami, a Kirgizów – Kara-Kirgizami). Następnie zmieniono nazwę na Kazachską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką. W Związku Radzieckim istniała hierarchia republik: socjalistyczne republiki stały wyżej nad autonomicznymi socjalistycznymi republikami, dlatego w 1936 roku Kazachska ASRR zmieniła swój status na Kazachską Socjalistyczną Republikę Radziecką i weszła w skład ZSRR. Widzimy tutaj okrutne podejście władz radzieckich w stosunku do narodów zamieszkujących tereny m.in. obecnego Kazachstanu – brutalne, wykluczające, rasistowskie.
Władza radziecka w kontekście radzieckich republik
Więcej o brutalnych czasach radzieckich pisze Anna Perkowska z Uniwersytetu w Białymstoku w artykule Przedradziecka tożsamość narodowa w Azji Centralnej w kontekście polityki narodowościowej ZSRR. Przegląd badań (fragmenty ze stron 133–141):
Władza rosyjska niestrudzenie torpedowała aspiracje niepodległościowe w regionie, prowadząc politykę podziału nacjonalistów. Tuż po umocnieniu władzy i kontroli nad terytorium ówczesnego Imperium Carskiego, Sowieci wprowadzili rozbudowany program politycznej i społecznej reorganizacji Azji Centralnej, tzw. narodową delimitację (…). Delimitacja odegrała znaczącą rolę w ukształtowaniu współczesnej Azji Centralnej oraz konstrukcji ówczesnej radzieckiej tożsamości narodowej. (…)
Władza radziecka przydzieliła konkretnym grupom etnicznym terytoria zróżnicowane pod kątem cech administracyjnych (…). Wszelkie decyzje odnośnie do kreacji wewnętrznych i zewnętrznych granic ZSRR zostały podjęte przez władze w Moskwie bez konsultacji z ludnością rdzenną, a tym bardziej kierowania się właściwościami demograficznymi czy historycznymi regionu (…).
Wykorzystując geograficzną rekonfigurację, władza radziecka zdołała wykreować w granicach Azji Środkowej mozaikę etniczną, której kompozycja miała zapobiec jakiejkolwiek jedności politycznej wśród grup etnicznych, co mogłoby w bezpośredni sposób zagrozić reżimowi Moskwy. Zróżnicowana matryca etniczna (narodowościowa) zapobiegała potencjalnemu wybuchowi buntu wobec scentralizowanej władzy. A zdecentralizowana gospodarka dawała złudne poczucie równości całego społeczeństwa (…).
Najtrwalszym dziedzictwem ZSRR był podział terytorialny Azji Środkowej. Wprowadzone zmiany wpłynęły na tempo tworzenia się narodów tytularnych, jednocześnie niosąc ze sobą postępującą separację i rozpad wspólnej dotychczas przestrzeni kulturowej oraz nierównomierny podział etnosów. Początkowo rodziło to pewien poziom niezadowolenia wśród poszczególnych ludności (…), ale nie zagrażało stabilności i jedności Związku. Efekty tak przeprowadzonej delimitacji stały się jednak poważnym źródłem narastających sporów i konfliktów.
Latające statki na pustyni
Podczas tyrańskiej władzy Stalina Kazachstan niechlubnie znany był z obozów pracy, czyli tzw. łagrów. Jak wiemy, do Kazachstanu byli zsyłani również Polacy. Kazachstan podczas II wojny światowej i w trakcie zimnej wojny był poligonem wojskowym Sowietów. To właśnie na tamten obszar sprowadzano wszelką broń atomową, a także tam, na pustynnym stepie, postawiono kosmodrom Bajkonur, w którym stoją do dziś opuszczone wahadłowce kosmiczne.
Ze względu na historię, a zwłaszcza ze względu na „zezłomowane” statki (pływające oraz kosmiczne) Kazachstan to bardzo ciekawy kraj z wyjątkowymi miejscami do odwiedzenia. Chociaż odwiedzenie kosmodromu Bajkonur jest na tyle niebezpieczne, że zwiedzanie polecam wyłącznie na swoją odpowiedzialność. Do kosmodromu nie polecam się jednak włamywać (jak zrobił to pewien youtuber – link do artykułu zamieszczam w bibliografii).
Olivier Jarosz
Bibliografia:
Perkowska A., Przedradziecka tożsamość narodowa w Azji Centralnej w kontekście polityki narodowościowej ZSRR. Przegląd badań, „Studia z dziejów Rosji i Europy Wschodniej”, L, z. 1, ss. 119–168, online: WA303_78020_A453-SzDZ-R-50-1_Perkowska.pdf (rcin.org.pl)
Образование Киргизской (Казахской) АССР. Справка – РИА Новости, 25.08.2010 (ria.ru)
