Język portugalski jest jednym z najpopularniejszych języków świata. Obecnie jest on językiem ojczystym dla około 250 milionów osób, co stawia go na imponującym piątym miejscu na świecie. W klasyfikacji obejmującej również osoby, dla których portugalski jest drugim językiem, możemy zaobserwować spadek o jedną lokatę (około 273 miliony użytkowników na czterech kontynentach). Państwa, w których mówi się po portugalsku, możemy podzielić na te, gdzie jest on zarówno językiem urzędowym, jak i większości (4 kraje) oraz te, gdzie jest on tylko urzędowy (6 krajów). To gdzie mówi się po portugalsku? 🤔
Najpopularniejszym językiem w Ameryce Środkowej i Południowej jest hiszpański, natomiast w Afryce dominuje francuski. Być może właśnie zadajesz sobie pytanie: skąd wzięła się tak ogromna popularność portugalskiego, pomimo faktu, że na żadnym z kontynentów nie jest on najpowszechniejszym z języków? Odpowiedź oraz kilka innych informacji znajdziesz w dalszej części artykułu, w którym zabiorę Cię w podróż po 1️⃣0️⃣ krajach rozsianych po całej kuli ziemskiej!
1. Portugalia 🇵🇹
Na pewno nie jest zaskoczeniem, że kraj ten został wspomniany jako pierwszy. Z racji, że jest to państwo, z którego wywodzi się ten język, trzeba cofnąć się w przeszłość znacznie dalej niż w przypadku pozostałych państw na naszej liście. Historia Portugalii sięga aż do pierwszej połowy XII wieku. Wtedy to miały miejsce dwa kluczowe wydarzenia: Bitwa pod Ourique w 1139 r. (port. Batalha de Ourique), w której to starły się ze sobą armie hrabstwa Portugalii i Almoradwidów, oraz Traktat w Zamorze w 1143 r. (port. Tratado de Zamora). Wielu portugalskich historyków uważa drugą datę za początek państwa portugalskiego. W jednej ze swoich książek L.F.C.L. Dos Santos (2013) wskazał, że dzieje się tak pomimo faktu, że Alfonso Henriques został ogłoszony królem w roku bitwy pod Ourique.
Na przestrzeni wieków Portugalia rosła w siłę, by wkrótce stać się jedną ze światowych potęg kolonizatorskich. Zwieńczeniem tego miał być podpisany między Portugalią a Hiszpanią w 1494 roku Traktat z Tordesilhas (port. Tratado de Tordesilhas). Na jego mocy świat miał zostać podzielony na dwie półkule – po jednej dla każdego z mocarstw.
2. Brazylia 🇧🇷
To najbardziej zaludniony kraj, w którym ludzie posługują się językiem portugalskim, jest ponadto jedynym portugalskojęzycznym państwem w całej Ameryce. Za oficjalną datę przybycia Portugalczyków do tego ogromnego państwa uznaje się 1500 rok. Jednak w tamtym okresie ich język nie był aż tak bardzo narzucany miejscowej ludności – po prostu istniał równolegle wraz z językami lokalnych plemion. Sytuacja zaczęła zmieniać się dopiero w XVIII wieku, kiedy to do Brazylii na masową skalę zaczęto sprowadzać niewolników. Przyczyniło się to bardzo do umocnienia jego pozycji, a małżeństwa zawierane między ludnością tubylczą i przybyszami zza oceanu tylko przyspieszyły proces „przenikania” języka portugalskiego w głąb Brazylii. Konsekwencją tego było powstanie brazylijskiego wariantu (português brasileiro). Należy pamiętać o tym, że odmiana ta znacząco różni się od macierzystego odpowiednika z Europy, a różnice te obejmują praktycznie każdy aspekt. (Obejrzyj film o różnicach między portugalskim z Portugalii i Brazylii)
3. Angola 🇦🇴
Pierwszy z wielu przedstawicieli państw Czarnego Lądu. Początkowe wzmianki na temat obecności Portugalczyków w Angoli datuje się na 2 połowę XV wieku. W tym samym okresie została również założona Luanda – obecna stolica tego państwa. Jednak pierwotnie znana była jako São Paulo de Loanda. Na przestrzeni wieków portugalski ewoluował, łącząc się z lokalnymi językami. Poza nim mieszkańcy Angoli mówią również w językach z rodziny bantu – głównie przodują tu umbundo i kimbundo. Warto jednak wspomnieć, że odmiana portugalskiego w tym kraju (português angolano) nie różni się aż tak bardzo od wariantu europejskiego. Angola jest jednym z kilku państw, które w pełni zaakceptowały portugalską reformę ortograficzną z 1990 roku. Oznacza to, że różnice są dość niewielkie i obejmują głównie zakres fonetyczny oraz słownictwo, które czasem potrafi jednak zaskoczyć. Dobrym przykładem jest tu słowo autobus.
| Odmiana europejska | Odmiana brazylijska | Odmiana angolańska |
| Autocarro | Ônibus | Machimbombo |
Co ciekawe, słowo używane w Angoli faktycznie istnieje również w wariancie europejskim, jednak ma ono bardzo negatywne brzmienie i jest raczej nieużywane.
4. Wyspy Świętego Tomasza i Książęca 🇸🇹
Oto ostatnie państwo, w którym portugalski jest zarówno językiem urzędowym, jak i językiem większości. Szacuje się, że zna go około 95-98% mieszkańców. Kraj ten składa się z pięciu wysp, z czego tylko dwie z nich są zamieszkałe, a ich odkrycie również przypada na drugą połowę XV wieku. Bardzo szybko zauważono w nich potencjał wynikający z możliwości uprawy trzciny cukrowej. Skutkowało to sprowadzeniem ogromnej liczby niewolników, mających pracować na licznych plantacjach. Kontakt Europejczyków z afrykańskimi niewolnikami zapoczątkował powstawanie małżeństw mieszanych. Z tych powodów wyspy te uważane są za kolebkę protokreolu z Zatoki Gwinejskiej. Poza portugalskim na Wyspach Świętego Tomasza i Książęca używane są jeszcze trzy języki kreolskie, jednak zdecydowanie dominuje tam tzw. crioulo são-tomenese.
5. Mozambik 🇲🇿
Jest to kolejne państwo, którego odkrycie przez Portugalczyków (dokładniej przez Vasco da Gamę) datowane jest na końcówkę XV wieku. Swoją niepodległość Mozambik uzyskał dopiero w 1975 roku. Jednakże mimo długiego czasu okupacji portugalski nie jest tu aż tak popularny (chociaż jest językiem urzędowym). Szacuje się, że mniej więcej co drugi mieszkaniec potrafi się nim posługiwać, a co dziesiąty deklaruje, że jest to jego język ojczysty. Poza tym na wzmiankę zasługują również dwa lokalne języki z rodziny bantu – makua (którym posługuje się nawet pięć milionów mieszkańców Mozambiku) i tsonga.
Dalsza część tekstu pod zapisami na nasz cotygodniowy newsletter! Zapisz się do Środowej Siłki po cotygodniową porcję skutecznych metod nauki języków i ciekawostek językowych: 📬⤵️
6. Gwinea-Bissau 🇬🇼
Została skolonizowana przez Portugalczyków dopiero w XIX wieku, chociaż niektóre z jej regionów znajdowały się pod portugalskimi wpływami już 300 lat wcześniej. Przez lata była znana jako Gwinea Portugalska. Po odzyskaniu niepodległości w 1975 roku do nazwy dodano przydomek Bissau, będący zarazem nazwą stolicy tego małego państwa. Miało to na celu odróżnienie Gwinei-Bissau od Gwinei, będącej z kolei kolonią francuską. Język portugalski jest tu jeszcze mniej popularny niż w Mozambiku, ponieważ zna go statystycznie co trzeci mieszkaniec. Znacznie większą popularnością cieszy się tu lokalny język kreolski.
7. Republika Zielonego Przylądka 🇨🇻
Wyspy Zielonego Przylądka przed przybyciem Europejczyków były bezludne. Zostały odkryte w 1456 roku przez Alvise Cadamosto i stały się dla Portugalczyków bazą wypadową do Afryki i ważnym punktem na drodze między Portugalią a Indiami. W XVI i XVII wieku były centrum światowego handlu afrykańskimi niewolnikami. Na wyspach portugalski jest powszechnie znany, jednak pomimo to mieszkańcy znacznie chętniej posługują się lokalnym językiem kreolskim zwanym caboverdiano. Znaczna większość słownictwa tego języka nie różni się od portugalskiego, jednak skomplikowana gramatyka sprawa, że większość Portugalczyków nie jest w stanie zrozumieć konwersacji przeprowadzonej w caboverdiano. Ciekawym aspektem jest również obecność tzw. potrójnej negacji. Oznacza to, że zdanie: „Nikt nigdy nie poszedł tam” byłoby w pełni poprawne gramatycznie.
8. Gwinea Równikowa 🇬🇶
To malutkie afrykańskie państewko odkryte przez Portugalczyków w drugiej połowie XV wieku. Kilka stuleci później część jego terytorium została przekazana Hiszpanom, którzy z kolei wpuścili tam Brytyjczyków. Gwinea Równikowa była świadkiem licznych powstań i walk. Ostatecznie doprowadziło to do uzyskania niepodległości w 1968 roku. Językami urzędowymi w Gwinei Równikowej są: portugalski, hiszpański i francuski (ze względu na silne wpływy tego języka w regionie).
9. Timor Wschodni 🇹🇱
Czyli pierwszy azjatycki kraj w zestawieniu. Początki ingerencji portugalskiej w tym regionie datuje się na około XVII wiek. Timor Wschodni odzyskał niepodległość dopiero w 2002 roku, co czyni go jednym z najmłodszych krajów na świecie. Dużą popularnością cieszy się również język tetum, dużą ilość zapożyczeń z języka portugalskiego.
10. Makau 🇲🇴
To najdziwniejszy z omawianych dziś przypadków ze względu na to, że w obecnych czasach jest to teren podlegający Chinom. Za początki jego rozwoju odpowiadają jednak Portugalczycy, dla których Makau było ważnym punktem strategicznym, pozwalającym na sprawniejszy handel z krajami azjatyckimi. Po tzw. deklaracji chińsko-portugalskiej, na mocy, której kraj ten został „oddany” Chinom, w Makau zaczęły obowiązywać dwa języki urzędowe – chiński i portugalski. Jedną z cech charakterystycznych tego malutkiego państewka są tablice i znaki dostępne w obu językach jednocześnie.
👀 Ale to nie wszystko… Język portugalski był również obecny w takich krajach jak: Indie, Sri Lanka, Indonezja oraz Malezja, jednak nie pełnił tam żadnych oficjalnych funkcji. Ma on związek z kolonizacją tamtych regionów. W Indiach portugalski formował się na zachodnim wybrzeżu i pełnił funkcje porozumiewawczą pomiędzy przybyszami a tubylcami. W przeszłości był językiem oficjalnym w stanach Goa, Damao i Diu. Na Sri Lance można go spotkać już tylko w śladowych ilościach jako domieszkę lokalnych języków, jednak warto wspomnieć o tym, że nazwa Cejlon wywodzi się z portugalskiego Ceilão.
Natomiast w Malezji i Indonezji gdzieniegdzie możemy usłyszeć jeszcze ślady krisangu – języka kreolskiego powstałego na skutek zmieszania się języka portugalskiego oraz malajskiego. Zanika on w dość szybkim tempie i aktualnie zachował się głównie w formie mówionej.
✍️ Autor tekstu Gdzie mówi się po portugalsku?:
Bartosz Stachura
Bibliografia
dos Santos, L.F.C.L., 2013. Uma história De Enfermagem Em Portugal (1143-1973) A constância Do Essencial Num Mundo Em evolução Permanente (Doctoral dissertation, Universidade Catolica Portugesa (Portugal).
