Zanim zacznę swój wywód na temat baskijskiego, odpowiem może na często zadawane mi pytanie: dlaczego akurat język baskijski?
Nie dlatego, że mieszkam w Kraju Basków, nie dlatego, że jestem w związku z euskaldunem (dosłownie “kto ma baskijski” – ten, kto mówi po baskijsku), nie dlatego, że potrzebuję tego języka do pracy lub innego konkretnego celu. Poza tym, że uwielbiam to lingwistyczne wyzwanie, odkrywanie czegoś nowego. Początkowo zamierzałam tylko zapoznać się z podstawami, ale im więcej się uczyłam, tym bardziej byłam ciekawa. Pokochałam język baskijski tak bardzo, że nie byłam w stanie zostawić go gdzieś w połowie.
Język baskijski – jak to z nim jest?
Jedyne, co mniej więcej pamiętam z mojego pierwszego, krótkiego spotkania z baskijskim w Donostii / San Sebastian, to formy czasownika izan (być), które wydawały mi się nie mieć ze sobą nic wspólnego (ja naiz, on / ona da, my gara, ty zara, wy zarete, oni dira). Ponad pięć lat później odkryłam logikę i po kilku miesiącach indywidualnej nauki doszłam do wniosku, że nauka języka baskijskiego nie jest trudniejsza niż nauka jakiegokolwiek innego języka. Jest w nim mnóstwo logiki i kiedy zrozumiesz, jak działa język baskijski, nie przerazisz się, gdy usłyszysz, że (pozornie) inny czasownik jest używany do powiedzenia “Dałem jej gazetę” (Egunkari bat eman nion) i “Dałeś nam gazety “(Egunkariak eman zenizkigun).
Język baskijski (Euskara, Euskera) to jedyny nie-romański język posiadający status języka urzędowego w Hiszpanii kontynentalnej (niestety nie jest on rozpoznany jako takowy we Francji). Jako język niezwiązany z żadnym innym znanym językiem, jest używany przez około 35% Basków na wszystkich terytoriach. Spośród nich 93,2% znajduje się w hiszpańskiej części Kraju Basków (Hegoalde – Południe). Pozostałe 6,8% we francuskiej części (Iparralde – Północ). To niewiele w porównaniu do np. katalońskiego, używanego przez około 73% Katalończyków i rozumianego przez około 95%.
W przeciwieństwie do wielu języków mniejszościowych, w których to głównie starsze pokolenia posługują się danym językiem, w przypadku Euskery to wśród najmłodszego pokolenia obserwuje się najwyższy odsetek osób dobrze znających język.
Język baskijski na przestrzeni dziejów
W ciągu wieków Euskera, łacina i kastylijski współistniały na obszarze Kraju Basków. Euskera była kiedyś językiem życia codziennego. Zarówno prywatnego, jak i publicznego. Wraz ze wzrostem znaczenia handlu między różnymi regionami Królestwa Hiszpanii, język baskijski stracił na znaczeniu. Kastylijski, niegdyś język urzędników i duchownych, zaczął zajmować miejsce Euskery, powoli stając się częścią codziennego życia Basków. Proces ten przyspieszył szczególnie w XIX wieku. Podczas serii wojen domowych, które miały miejsce w Hiszpanii w tym czasie, wysiłki zmierzające do ujednolicenia Hiszpanii zintensyfikowały się kulturowo i politycznie. Zwolennicy tej idei twierdzili, że był to kluczowy czynnik na drodze do zjednoczenia kraju.
W tym samym czasie Kraj Basków stał się jedną z najbardziej uprzemysłowionych części Hiszpanii. Kastylijski stał się synonimem zmian i nowoczesności. Posługiwały się nim głównie dwie grupy: burżuazja (której pozycja ekonomiczna i polityczna stale się rozwijała) oraz pracownicy fizyczni (rozwój przemysłu wymagał siły roboczej pochodzącej z innych regionów Hiszpanii). [Z tego powodu główne regiony przemysłowe położone w dużych miastach, takich jak Bilbao (Bilbo), Vitoria (Gasteiz) i Pampeluna (Iruñea) są głównie hiszpańskojęzyczne.] Posługiwanie się kastylijskim było obowiązkowy do pracy w przemyśle, edukacji i innych instytucjach państwowych. Mówienie po baskijsku w tych warunkach nie tylko nie pomagało, ale mogło również utrudnić funkcjonowanie we współczesnym społeczeństwie. Euskera została zredukowana do języka o ograniczonej wartości, kojarzonego z życiem wiejskim i zacofaniem.
Co zaskakujące, to właśnie ta presja uratowała Euskerę przed zanikiem. Grupy, które poczuły się najbardziej zagrożone przez te zmiany, zaczęły walczyć o przywrócenie rzeczywistości, która została im odebrana. W latach 70. XIX wieku powstały pierwsze stowarzyszenia promujące kulturę i język baskijski. Opublikowano pierwsze baskijskie gazety. Pojawiły się pierwsze prace dotyczące historii języka baskijskiego i jego gramatyki. Wkrótce Euskera odzyskała swoje znaczenie, które miało swój szczyt w pierwszych 30 latach XX wieku.
Język baskijski – jeszcze trochę historii
Niestety, podczas reżimu Franco (1939-1975) używanie języków innych niż hiszpański nie było mile widziane. Dotyczyło to w szczególności regionów, które nie popierały reżimu Franco (w tym Gipuzkoa, dziś regionu o najwyższym odsetku osób posługujących się baskijskim). Rząd dołożył wszelkich starań, aby wzmocnić pozycje hiszpańskiego kosztem Euskery. Język baskijski całkowicie zniknął z życia publicznego. Baskowie zaś zostali pozbawieni możliwości mówienia i pisania w ich własnym języku i manifestowania swojej tożsamości. Euskara był nadal używany w izolowanych miastach i gospodarstwach w Pirenejach i na wybrzeżu Zatoki Biskajskiej, gdzie był jedynym językiem znanym wielu rodzinom. Jego użycie zostało jednak wyciszone w miastach, w których donosiciele informowali policję o osobach mówiących po baskijsku. Na tych, którzy nie dostosowywali się do nowych zakazów, nakładano surowe kary, więc wielu ukaranych zrezygnowało z przekazywania tego języka swoim dzieciom, wyrzekając się tego, co czyniło je innymi. Baskijski stał się ponownie językiem używanym tylko wśród członków rodziny.
Pojawienie się ikastolak – pół-potajemnych szkół Euskery zorganizowanych w domach osób mówiacych w tym jezyku – w latach 50. odegrało ważną rolę w zachowaniu języka i kultury. Nie tylko były one miejscem nauczania Euskery, ale także wydawały one książki i podręczniki w języku baskijskim. W 1970 r. te tajne instytucje edukacyjne miały ponad 8000 studentów. Koncepcja nadal istnieje w dzisiejszych czasach, a studenci są nauczani w całości lub głównie w języku baskijskim. Dzięki tym staraniom udało się Euskerę zrewitalizować – obecnie najwyższy odsetek płynnych mówców w Hegoalde można znaleźć w przedziale wiekowym 16-24 lata (57,5%). W porównaniu do 25,0% w wieku 65+. Odsetek osób posługujących się płynnie tym językiem jest nawet wyższy w przypadku osób poniżej 16 lat, zważywszy na fakt, że odsetek osób dwujęzycznych jest szczególnie wysoki w tej grupie wiekowej (76,7% osób w wieku od 10 do 14 lat i 72,4% osób w wieku 5-9 lat).
