Zbliża się Wielkanoc, czyli najważniejsze święto dla wszystkich chrześcijan upamiętniające zmartwychwstanie Chrystusa. W różnych krajach w zależności od obowiązującego tam kalendarza obchodzi się je w inny dzień. Wśród południowych Słowian znajdują się narody, które są wyznania prawosławnego oraz takie, które są wyznania katolickiego. Dzisiaj chcemy Wam przybliżyć, jak wygląda Wielkanoc prawosławnych Serbów oraz katolickich Słoweńców.
Zapraszamy do lektury!
Nim jednak przejdziemy do opisywania tradycji wielkanocnych, chcielibyśmy wyjaśnić jeszcze jedną kwestię. Wśród chrześcijan prawosławnych, u których obowiązuje kalendarz juliański, Wielkanoc może wypaść pomiędzy 4 kwietnia a 8 maja, natomiast wśród katolickich chrześcijan święto to zawsze obchodzi się między 22 marca a 25 kwietnia. Co kilka lat zdarza się, że zarówno katolicy jak i prawosławni obchodzą je tego samego dnia (ostatnio było tak w 2017 roku).
Tradycje wielkanocne w Serbii
Lazareva subota
Dniem, który rozpoczyna uroczystości wielkanocne w Serbii, jest Lazareva Subota (‘Sobota Łazarza’) zwana również Vrbicą. Wypada ona zawsze w szóstą sobotę postu. Dzień ten symbolizuje zmartwychwstanie Łazarza oraz wkroczenie Jezusa Chrystusa do Jerozolimy, gdzie został radośnie przywitany przez zgromadzone tam dzieci. Tego dnia w cerkwiach odbywa się wieczorne nabożeństwo, podczas którego święcone są przyniesione przez wiernych młode gałązki wierzby. Po ich poświęceniu duchowny rozdaje je uczestniczącym w nabożeństwie. Następnie odbywa się krótka procesja, która polega na trzykrotnym obejściu cerkwi przez wiernych. Podczas obchodu zgromadzeni śpiewają troparion. Ten dzień jest uważany za radosne święto dla dzieci, ponieważ w jego uroczystościach uczestniczy wielu najmłodszych, którzy uroczyście ubrani i z przywdzianymi na szyje charakterystycznymi dzwoneczkami biorą udział w procesji wokół cerkwi. Wierni, wracając do domu, zabierają ze sobą przyniesione uprzednio gałązki wierzby, które następnie umieszczają obok ikony lub kadzidła. Wierzy się, że mogą one odpędzić od domowników choroby oraz wszelkie zło.
Cveti
Dzień po Vrbicy obchodzone jest święto o nazwie Cveti, które odpowiada polskiej Niedzieli Palmowej. Jego nazwa pochodzi od czasownika cvetati (‘kwitnąć’). Jest to dzień radości, spotkań oraz spędzania czasu z bliskimi. Niegdyś w Serbii powszechnym zwyczajem było chodzenie przez cały ten dzień w ubraniach ozdobionych kwiatami. Chłopcy robili bukiety i podarowywali je dziewczętom. Dziś powszechnym zwyczajem jest po prostu zebranie kwiatów i przyniesienie ich do domu. Ciekawym jest to, że każdy rodzaj kwiatu ma swoje znaczenie: fiołki na przykład symbolizują atrakcyjność, margaretki – piękno, natomiast dereń – zdrowie.
Veliki petak
Tego dnia w cerkwiach duchowni wykładają czerwoną plaštanicę, czyli całun. Jest to płótno, na którym przedstawione jest złożenie Chrystusa do grobu. Całun umieszcza się przed ołtarzem, na specjalnie udekorowanym stole, który symbolizuje grób Jezusa. Wierni do sobotniego wieczoru przychodzą do cerkwi, aby ucałować całun. W Wielki Piątek nie odprawia się liturgii. W tym dniu nie wykonuje się także ciężkich prac fizycznych, ponieważ ważne jest, aby skupić się na modlitwie.
Oprócz tego w dzień Wielkiego Piątku powszechną tradycją jest farbowanie jaj. Farbuje się je najczęściej na kolor czerwony, który symbolizuje krew Chrystusa oraz zwycięstwo życia nad śmiercią. Przed wykonaniem tej czynności należy się najpierw przeżegnać, pomodlić, a następnie do wody, w której będą gotowały się jajka dolać wody święconej. Pierwsze zafarbowane na czerwono jajko nazywa się čuvarkuća (‘strażnik domu’) i jest ono przez domowników przechowywane (najczęściej w pobliżu ikony) przez cały następny rok, gdyż wierzy się, że jajko to chroni rodzinę od negatywnej energii oraz chorób. Zeszłoroczną čuvarkućę należy wyrzucić do rzeki, aby pozbyć się negatywnej energii, która została przez nią zebrana w ciągu całego minionego roku.
Velika subota
Po Wielkim Piątku następuje Wielka Sobota, drugi dzień chrześcijańskiej żałoby. Wierzący spędzają go w modlitwie i ciszy. Tego dnia o poranku wcześniej już wspomnianą plaštanicę duchowni wynoszą z cerkwi i wraz z nią okrążają świątynię trzy razy. Następnie wracają z nią do cerkwi i umieszczają ją z powrotem na udekorowanym stole przed ołtarzem odczytując proroctwo Ezechiela o wskrzeszeniu umarłych. Liturgia paschalna, która tego dnia odbywa się o północy, kończy dni żałoby i rozpoczyna dzień Wielkanocy. Początek wielkanocnych obchodów zapowiadają dzwony, które biją w cerkwiach po raz pierwszy od rozpoczęcia żałoby.
Uskrs / Vaskrs
O świcie w dzień Zmartwychwstania Chrystusa, we wszystkich cerkwiach przez długi czas biją dzwony i obwieszczają nadejście wielkiego święta. Ludzie udają się do cerkwi na święte nabożeństwo paschalne. Po nabożeństwie wierni witają się słowami: „Hristos vaskrse” (‘Chrystus zmartwychstał’) i „Vaistinu vaskrse” (‘Zaprawdę zmartwychwstał’). Te pozdrowienia zaczerpnięte są z języka, którego nazywa się srpskoslovenskim (‘serbskosłowiańskim’). Jest to nazwa serbskiej redakcji języka starosłowiańskiego, która była pierwszą normą serbskiego języka literackiego używaną aż do XVIII wieku.
Wierzy się, że w dniu najważniejszego chrześcijańskiego święta należy wstać wcześnie rano, dlatego że w przeciwnym wypadku będzie się leniwym oraz sennym aż do następnej Wielkanocy. Zwyczajem jest, aby po wstaniu umyć się wodą, w której umieszczone są: dereń, pelargonia, bazylia oraz zafarbowane na czerwono jajko. Dzieci natomiast należy dotknąć w poliki jedną z czerwonych pisanek, ponieważ przyniesie im to zdrowie na cały kolejny rok.
Jedną z najbardziej popularnych wielkanocnych tradycji w Serbii jest uderzanie zafarbowanymi jajkami – tucanje jajima. Ze znajdującej się na stole miski z pomalowanymi jajkami domownicy i goście wybierają po jednym jajku i rywalizują między sobą, uderzając swoim jajkiem o jajko drugiej osoby. Zwycięzcą zostaje ten, którego jajko pozostaje całe, a na koniec rozbija je o swoje czoło mówiąc: „Hristos vaskrse”, a inni odpowiadają mu: „Vaistinu vaskrse”. Ciekawym faktem jest to, że każdego roku w Wielkanoc w małej miejscowości Mokrin na północy Serbii odbywają się mistrzostwa świata w tucanju jajima. Noszą one nazwę „Tucinijada u Mokrinu” i jest to mieszanka tradycji, kultury, zabawy oraz radości wielkanocnej. Przyciąga ona zainteresowane osoby nie tylko z Serbii, lecz także z różnych zakątków świata.
Czym byłaby Wielkanoc bez szczęścia i radości dzieci? Wielu praktykuje zwyczaj ukrywania jajek i słodyczy w roślinach, na podwórkach. Rano, gdy tylko dzieci otworzą oczy, idą szukać prezentów, które zając zostawił im zeszłej nocy.
Pobusani ponedeljak
Jest to dzień po Wielkanocy znany także pod nazwą Uskrs za mrtve (‘Wielkanoc dla zmarłych’). Tego dnia Serbowie wybierają się na cmentarze, aby uporządkować groby swoich zmarłych krewnych oraz aby przynieść im czerwone wielkanocne jajka. Następnie stuka się nimi o grób witając się ze zmarłymi słowami „Hristos voskrese”. Na grobach zapala się również znicze, a duchowny odprawia nabożeństwa żałobne upamiętniające dusze zmarłych. Ten dzień podobnie jak Wielkanoc poświęca się najbliższym, toteż często zaprasza się wtedy do domu krewnych oraz przyjaciół.
Tradycje wielkanocne w Słowenii
Teraz chcielibyśmy Wam przedstawić słoweńskie tradycje wielkanocne. Słowenia, tak samo jak i Polska, jest krajem katolickim, a więc święta wielkanocne obchodzi się w tym samym czasie co u nas.
Cvetna nedelja
Jest to ostatnia niedziela przed Wielkanocą, zwana także cvetnicą. Ten dzień jest nieodłącznie związany z tzw. butarą, która jest najczęściej wiązanką składającą się z określonych gatunków roślin. Często bywa także ozdabiana ciastkami, jabłkami, pomarańczami lub też wstążkami. Butary różnią się w różnych częściach Słowenii pod względem ich składu, kształtu, jak również i nazwy.
W przeszłości ludzie przypisywali szczególną moc butarom poświęconym w Cvetną nedelję, ponieważ uważano, że miały one magiczną moc leczniczą. Z tego powodu były one niezwykle ważne dla ludzi nie tylko w ten dzień, ale także przez cały rok. Wierzono także, że butary chroniły domowników przed piorunami, pożarami, wypadkami, chorobami, złodziejami oraz urokami. Obecnie butary nie są wiązane z magicznymi właściwościami, lecz są nieodłącznym elementem słoweńskiej tradycji wielkanocnej. W wielu galeriach handlowych odbywają się pokazy ich tworzenia, jak również pełnią one rolę pamiątki turystycznej. Co więcej, odbywają się nawet konkursy z butarą w roli głównej. Jury wybiera największą, najpiękniejszą lub też najbardziej oryginalną z nich.
W Cvetną nedelję w kościołach odbywają się msze, podczas których święcone są butary oraz gałązki oliwne. Następnie wierzący zabierają je do swoich domów i przetrzymują aż do następnej Cvetnej nedelji. Zeszłoroczną wiązankę można spalić samemu lub zabrać ją do kościoła, gdzie zostanie ona spalona w Wielką Sobotę podczas obrzędu błogosławienia ognia.
Velika sobota
Wielka Sobota jest ostatnim dniem przygotowań do świętowania Wielkanocy. Tego dnia przygotowuje się pisanki, które po słoweńsku nazywają się pirhi. Oprócz tego piecze się poticę – jedno z najpopularniejszych słoweńskich ciast, które przygotowuje się z okazji ważnych świąt. W Wielką Sobotę święci się także wielkanocne jedzenie, które – podobnie jak w Polsce – zanosi się do kościoła w koszyczku. Powinny się w nim znaleźć m.in. chleb, kiełbasy, potica, trzy korzenie chrzanu, białe i czerwone jajka, a wśród nich także jedno pęknięte oraz mięso, lecz koniecznie z kością.
Velika noč
Według starego obyczaju wielkanocne śniadanie rozpoczyna głowa rodziny, czyli ojciec, który rozdaje pirhi wszystkim członkom rodziny. Następnie jedzenie zaczyna się od spożycia poświęconych jajek oraz chrzanu, a dopiero w dalszej kolejności reszty potraw. Ponadto śniadanie wielkanocne należy spożywać rękoma, a nie przy pomocy sztućców, starając się, aby żaden okruch nie upadł na podłogę.
Warto wspomnieć również o tym, że każda z wielkanocnych potraw ma swoją symbolikę: pirhi symbolizują krew oraz zmartwychwstanie Jezusa, chrzan – gwoździe, potica – koronę cierniową, a szynka wielkanocna jest symbolem ciała Chrystusa.
Najstarszą potrawą wielkanocną w Słowenii, wywodząca się z czasów, w których panował głód, jest potrawa o nazwie aleluja. Jest to zupa przygotowywana ze suszonych skórek rzepy, które przed gotowaniem należy namoczyć. Do zupy można dodać także składniki, takie jak: ziemniaki, kaszę, warzywa czy też skwarki.
Velikonočni ponedeljek
Kolejnym elementem słoweńskich Świąt Wielkanocnych jest zwyczaj organizowania gier i zabaw z pisankami – igre s pirhi. Niestety ta tradycja łącząca zarówno dzieci, młodzież jak i dorosłych zaczęła tracić na popularności po II wojnie światowej. Pojęcie igre s pirhi obejmuje kilka różnych rodzajów zabaw.
Jednym z nich jest tolčenje pirhov (‘tłuczenie pisanek’). Zabawa ta jest dosyć podobna do poznanego już wcześniej serbskiego obyczaju, gdyż ona również polega na rywalizacji pomiędzy dwiema osobami, które uderzają jajkiem o jajko. Zwycięża ten, komu uda się jako pierwszemu rozbić jajko rywala. Kolejną zabawą jest valjanje pirhov (‘toczenie pisanek’) . W tym przypadku uczestnicy próbują stoczyć jajko po pochyłej desce w taki sposób, aby trafiło ono w ustawiony przed nią na ziemi cel, którym jest pisanka. Jeszcze jedną z zabaw jest ciljanje pirhov (‘celowanie w pisanki’). Zaczęła ona odzyskiwać swoją popularność w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Polega na tym, że uczestnicy z określonej odległości próbują rzucić monetą w jajko tak, aby się w nie wbiła.
Słoweńskie przesądy wielkanocne
Na koniec chcielibyśmy przedstawić Wam słoweńskie przesądy związane z okresem Wielkanocy, w które niegdyś wierzono:
- W Wielki Czwartek nie powinno się robić prania ani wykonywać prac fizycznych. Ponadto w północnej części słoweńskiego Primorja uważa się, że w Wielki Piątek nie powinno się wieszać prania, ponieważ ten dzień symbolizuje śmierć Jezusa wiszącego na krzyżu.
- Jeśli w Wielki Piątek przed wschodem słońca poda się krowom gałązki palmowe, krowy dadzą więcej mleka.
- W Wielki Piątek wokół drzewa, które od wielu lat nie daje owoców powinno się wyłożyć kamienie, mówiąc: „Jeśli nie przynosisz żadnych owoców, daj kamienie!”.
- Każda gospodyni posiadająca ogródek, w Wielki Piątek powinna coś posadzić, ponieważ wtedy rośliny będą lepiej rosły.
- W Wielka Sobotę podczas gdy biją dzwony, gospodarz domu przynosi wodę. Następnie wszyscy domownicy powinni ją wypić oraz się w niej umyć. Wierzy się, że zmywa to wszelkie choroby.
Zakończenie
Niektóre z przedstawionych przez nas obyczajów są podobne do naszych polskich, niektóre zaś są kompletnie inne. Trzeba jednak przyznać, że wszystkie z nich są niesamowicie ciekawe i przybliżają nam dany kraj oraz jego kulturę. Dla wszystkich chrześcijan święta Wielkanocy to czas radości ze zmartwychwstania Jezusa, smakowitych potraw oraz spędzania czasu z najbliższymi i tego właśnie Wam wszystkim życzymy!
Wesołego Alleluja!
Kasia i Erwin
A skoro jesteśmy już w tematyce świątecznej – jeśli jesteście ciekawi, jak wyglądają tradycje bożonarodzeniowe na Bałkanach, zapraszamy Was do naszego artykułu Święta Bożego Narodzenia w Serbii!
Źródła
http://lifestyle.enaa.com/kulinarika/recept-velikonocna-pletenica.html
