…ile Indianin ma żon a niebieski odcieni. Jeśli zastanawialiście się kiedyś, co takim je czyni, dobrze trafiliście. Językowy obraz świata wita się z Wami.
Co znaczy językowy obraz świata?
Wyobraź sobie, że ktoś położył przed tobą zestaw niebieskich kredek. Mogą mieć różne odcienie, które w zależności od sytuacji określiłbyś jako błękitny, granatowy, morski, a może nawet chabrowy czy modry. Jednak najprawdopodobniej każdy z nich zostałby przez Ciebie zakwalifikowany jako rodzaj niebieskiego. Chyba że twoim językiem ojczystym jest rosyjski. Każde rosyjskie dziecko wie, że голубой [gołuboj] i синий [sinij], czyli odpowiednio ‘jasno-‘ i ‘ciemnoniebieski’, to dwa różne kolory. Niedowiarkom polecam podczas rozmowy z Rosjaninem napomknąć, że środkowy pas rosyjskiej flagi jest голубого цвета, czyli dosłownie ‘koloru jasnoniebieskiego’ – efekt murowany!
Mniejsze lub większe różnice w interpretacji rzeczywistości przez osoby posługujące się różnymi językami wynikają z tego, że język rodzimy wpływa nasz sposób postrzegania świata. Zgodnie z teorią relatywizmu językowego nasz pierwszy język jest pryzmatem, przez który spoglądamy na rzeczywistość. Każdy język uczy nieco innych schematów myślenia o otaczającym świecie, a tym samym przekazuje niepowtarzalny językowy obraz świata, który może być wyrażony na poziomie leksykalnym, gramatycznym lub na poziomie koncepcji i skojarzeń.
Ile kolorów widzisz?
Przytoczona wyżej różnica w postrzeganiu barwy niebieskiej to tylko wierzchołek góry lodowej. W przeciwieństwie do rosyjskiego język kirgiski nie tylko nie wyróżnia leksykalnie jasno- i ciemnoniebieskiego, ale oprócz tych dwóch odcieni pojęciem кок [kok] opisuje także kolor zielony. Polskiemu brązowemu i angielskiemu brown w języku francuskim odpowiadają w zależności od odcienia i kontekstu słowa marron, brun, a nawet jaune. Natomiast język hanunoo używany na Filipinach zupełnie inaczej kategoryzuje barwy, wyróżniając tylko cztery główne nazwy kolorów: jasny (w tym biały), ciemny (czerń, fiolet, ciemna zieleń) oraz wilgotny (jasnozielony, żółty) i suchy (kasztanowy, czerwony).
Choć niektóre rozbieżności mogą dziwić, różnice leksykalne między językami są dla nas oczywistością. O wiele bardziej zaskakuje fakt, jak bardzo języki różnią się od siebie pod względem ilości informacji, które mówca musi ujawnić.
Jesteś pewien, ile masz żon?
Załóżmy, że kolega zaprasza cię na piwo. Odmawiasz, mówiąc, że tego samego wieczoru wybierasz się do kina z osobą mieszkającą naprzeciwko. Jeśli posługujesz się angielskim, płeć tej osoby może pozostać tajemnicą. Powiesz po prostu I’m going to see a film with my neighbour. W przypadku innych języków, na przykład polskiego czy niemieckiego, gramatyka zobowiąże cię do określenia, czy towarzyszyć ci będzie kobieta, czy mężczyzna.
Z kolei język, którym posługuje się plemię Matses zamieszkujące Peru, obliguje użytkowników do podania źródła przekazywanej informacji. Jeśli twierdzą, że ścieżką przeszło zwierzę, muszą sprecyzować, czy widzieli je na własne oczy, interpretują obecność zwierzęcia na podstawie tropów, czy usłyszeli o tym fakcie od kogoś. Jak podaje lingwista Guy Deutscher, jeśli zapytalibyśmy Indianina z plemienia Matses, ile ma żon, musiałby odpowiedzieć „Gdy ostatnio sprawdzałem, były dwie” – skoro kobiety nie stoją obok, nie można mieć pewności, że nie umarły ani nie porzuciły męża dla innego mężczyzny.
Zegar – silny czy elegancki?
Kolejną kategorią językową, która wpływa na sposób odbioru rzeczywistości, jest rodzaj gramatyczny. Języki są jednak pod tym względem niekonsekwentne – polskie i hiszpańskie mosty oraz zegary są rodzaju męskiego, zaś niemieckie – żeńskiego. O słowach góra, motyl i gwiazda po hiszpańsku powiemy ona, natomiast w niemieckim potraktujemy je jak mężczyzn. I to dosłownie – użytkownicy języków, w których rzeczowniki posiadają rodzaj gramatyczny, przypisują przedmiotom w zależności od rodzaju kobiece lub męskie cechy, takie jak zwinność i elegancja bądź siła.
A jeśli wszystko to językowy obraz świata?
Przykłady wzajemnego wpływu naszych myśli i języka, którym się posługujemy, można mnożyć. Ogromną rolę w formowaniu językowego obrazu świata stanowią frazeologizmy. O tym, jak sposób mówienia o zwierzętach może utrwalać pewne negatywne wzorce zachowań, przeczytasz w artykule Dawida Zastrożnego Zezwierzęcenie.
Autorka artykułu Językowy obraz świata, czyli… opublikowanego na łamach Językowej Siłki w ramach Call For Papers 2020.
Klaudia Sokowska
Nauczyciel angielskiego i rosyjskiego, tłumacz. Lingwistka z wykształcenia i zamiłowania. Swoją pasją zaraża uczniów – zarówno dzieci, jak i dorosłych. Działa też na Instagramie, gdzie jako @lingwistka_optymistka dzieli się wiedzą i ciekawostkami językowymi.
Bibliografia:
Deutscher, G. (2010) Does Your Language Shape How You Think?, Nytimes.com <https://www.nytimes.com/2010/08/29/magazine/29language-t.html> [dostęp: 10 czerwca 2020].
Gonigroszek, D. (2008) Językowy obraz świata barw i kolorów jako przykład kulturowych różnic w językach, Językoznawstwo: współczesne badania, problemy i analizy językoznawcze 2, ss. 91-99.
