Nierzadko bywa tak, że zapytany o „języki romańskie” przeciętny Kowalski powie w pierwszej kolejności coś o francuskim 🇫🇷, hiszpańskim 🇪🇸 i włoskim 🇮🇹. Niektórzy dorzucą jeszcze portugalski 🇵🇹, a już nieliczni – język rumuński. O retoromańskim, galicyjskim czy arumuńskim wiedzą chyba tylko prawdziwi pasjonaci języków obcych. Może czas to zmienić?
Przynależność języka rumuńskiego do rodziny romańskiej nie była tak oczywista od zawsze. Jedni z pierwszych językoznawców twierdzili, że jest to język słowiański (sic!). Przed XIX wiekiem odsetek slawizmów (słów pochodzenia słowiańskiego) był w rumuńskim faktycznie bardzo wysoki (ponad 30%), przez co mowa Rumunów brzmiała dużo bardziej słowiańsko niż współcześnie. Dzisiaj już nikt nie ma żadnych wątpliwości co do pochodzenia języka rumuńskiego – jest to jeden z języków romańskich, które wykształciły się z łaciny ludowej. Co jeszcze łączy rumuńszczyznę z siostrzanymi językami, a co ją wyróżnia?
Czy rumuński jest podobny do włoskiego?
Rumuński należy do grupy języków wschodnioromańskich, zaraz obok arumuńskiego, meglenorumuńskiego czy istrorumuńskiego, z którymi wskazuje najwięcej podobieństw. Są to jednak bardzo „małe” języki, mające od kilkuset do kilkudziesięciu tysięcy użytkowników natywnych na terenie Bałkanów. Spośród „dużych” języków romańskich najbliżej rumuńszczyzny sytuuje się język włoski.
Jedna z klasyfikacji języków romańskich dzieli je na zachodnie i wschodnie wzdłuż tzw. linii Massa-Senigallia, ujmując rumuński i standardowy włoski w obrębie tej samej podgrupy ze względu na łączące je podobieństwa morfologiczne. Można wśród nich wymienić tworzenie formy liczby mnogiej przez dodanie i bądź e (a nie s jak w językach zachodnioromańskich), np. rum. lup, lupi, wł. lupo, lupi (‘wilk’), albo przejście /k/ i /g/ w afrykaty /t͡ʃ/ i /d͡ʒ/ przed i oraz e, np. rum. centru /t͡ʃentru/, wł. centro /t͡ʃentro/ (‘centrum’). Jeśli chodzi o słownictwo, to rumuński i włoski dzielą je w ok. 70%.
Wydaje się, że to dużo, prawda? Bynajmniej nie znaczy to, że języki te są w 70% nawzajem zrozumiałe! Informacja ta mówi nam jedynie, że duża część leksyki ma to samo pochodzenie, jednak w drodze rozwoju obu języków forma wielu słów znacząco się zmieniła. Na przykład łacińskie caelum ‘niebo’ dało dzisiejsze włoskie cielo i rumuńskie cer, które brzmią kompletnie inaczej – o zjawisku rotacyzmu powiem jeszcze więcej za chwilę, gdy pokażę Ci to, czym rumuński się wyróżnia.
Podobieństwo rumuńskiego do włoskiego pokazuje najbardziej fakt, że Rumuni całkiem dobrze go rozumieją i bardzo szybko się go uczą. Niestety to nie działa w drugą stronę Włosi mają większe trudności ze zrozumieniem rumuńszczyzny, głównie z powodu licznych slawizmów.
Podobieństwa do innych języków romańskich
Wspólnym mianownikiem rumuńskiego i innych języków romańskich (już nie tylko włoskiego) są na przykład czasy gramatyczne (zwłaszcza typowy podział na czasy przeszłe perfect oraz imperfect) czy też tryb łączący (rum. conjunctiv, wł. congiuntivo, fr. subjonctif, hiszp. subjuntivo etc.). Ten ostatni ma jednak dosyć specyficzne użycie w języku rumuńskim, nie tyle stylistyczne, co czysto gramatyczne – po prostu łączy dwa czasowniki w formie osobowej. Może, co prawda, wystąpić samodzielnie i zmieniać stylistykę wypowiedzi, jednak tego rodzaju użycia są bardzo rzadkie.
Zgodnie z tradycją rodzinną, rumuński zachowuje również kategorię określoności rzeczownika, czyli rodzajniki.
Podobieństwa widoczne są na pierwszy rzut oka w warstwie leksykalnej, ponieważ wszystkie języki romańskie wywodzą się od tej samej łaciny ludowej. Oto kilka przykładów:
- „przyjść”: rum. veni, wł. venire, hiszp. venir, fr. venir, port. vir
- „brama”: rum. poartă, wł. porta, hiszp. puerta, fr. porte, port. portão
- „ręka”: rum. mână, wł. mano, hiszp. mano, fr. main, port. mão
A skoro przechodzimy powoli do różnic… spójrz, jak rumuński wyłamuje się z romańskich tradycji rodzinnych:
- „przyjaciel”: wł. amico, hiszp. amigo, fr. ami, port. amigo, rumuński…: prieten!
- „kot”: wł. gatto, hiszp. gato, fr. chat, port. gato, rumuński…: pisică!
- „bogaty”: wł. ricco, hiszp. rico, fr. riche, port. rico, rumuński…: bogat!
Gramatyczne wyjątkowości rumuńskiego
Rumuński nie byłby jednak sobą, gdyby trochę nie namieszał w tej swojej romańskiej rodzinie! Podczas gdy pozostałe języki porzuciły odmianę przez przypadki (która istniała w starożytnej łacinie), rumuński ją nieco zredukował, ale zachował. Dzisiaj zatem mamy w rumuńskim pięć przypadków gramatycznych – Nominativ (Mianownik), Acuzativ (Biernik), Dativ (Celownik), Genitiv (Dopełniacz) oraz Vocativ (Wołacz). W praktyce jednak rzeczowniki i przymiotniki mają trzy formy (a nie pięć), ponieważ końcówki kilku przypadków są ze sobą tożsame (Nominativ = Acuzativ oraz Dativ = Genitiv). Deklinacja zaimków są trochę bardziej rozbudowana i skomplikowana 😉.
Na przykład wspomniany wcześniej rzeczownik „przyjaciel” w l. poj. może przybrać takie formy: prieten(ul) (Nom., Ac.), prietenului (Dat., Gen.), prietene/prietenule (Voc.). Jeśli mowa o deklinacji, trzeba zwrócić uwagę na jeszcze jeden istotny czynnik… Rodzajniki! Czas na kolejne zaskoczenie, które serwuje nam język rumuński. Rodzajniki określone są bowiem przyklejone do końca słowa – to tzw. rodzajniki enklityczne. Inaczej niż w innych językach romańskich, gdzie rodzajniki zawsze stoją przed rzeczownikiem i są osobnym słowem (niekiedy połączonym z przyimkiem), rumuński rodzajnik określony stanowi część samego rzeczownika. Przykładem niech będzie: prieten – prietenul (gdzie –ul to rodzajnik określony). W rodzaju żeńskim różnica będzie minimalna. Dźwięk /ə/ trzeba zamienić na pełne /a/, np. mână – mâna (rodzajnik określony to zmiana fonetyczna).
Inną pozostałością po łacinie, która wyróżnia język rumuński, jest rodzaj nijaki – pozostałe języki romańskie już go nie mają. To tzw. genus alternans, charakteryzujący się tym, że w liczbie pojedynczej przybiera formy męskie, a w mnogiej – żeńskie. Nie ma więc osobnych końcówek czy zaimków, jak to jest przy rodzaju nijakim w języku polskim, ale jego dodatkową trudnością jest fakt, że trzeba pamiętać o zmianie rodzaju przy przechodzeniu na inną liczbę. Koniec końców dodatkowy rodzaj gramatyczny oraz kilka przypadków sprawiają, że nauka rumuńskiego, przynajmniej pod względem gramatyki, może być nieco trudniejsza niż nauka innych języków romańskich.
Slawizmy w języku rumuńskim
Czy pamiętasz słowo bogat, które pojawiło się wcześniej w tekście? To jeden z bardzo wielu slawizmów w rumuńszczyźnie. Słowa pochodzenia słowiańskiego dzisiaj stanowią 14% bazowej leksyki tego języka, choć w przeszłości było ich więcej. Podczas procesu reromanizacji języka w XIX wieku próbowano zastąpić szereg slawizmów zapożyczeniami z języka francuskiego i włoskiego. Częściowo się to udało, bo procent słów pochodzenia słowiańskiego znacząco zmalał, ale poskutkowało to też bardzo ciekawym zjawiskiem językowym, a konkretnie dubletami leksykalnymi. Są to pary (a nawet trójki!) synonimów, z których jeden ma pochodzenie romańskie, a drugi – słowiańskie. Oznaczają dokładnie to samo, różniąc się jedynie walorami stylistycznymi. Na przykład słowo „miłość” w języku rumuńskim to najczęściej dragoste lub iubire (oba słowa są slawizmami), a nieco rzadziej amor (ewidentne zapożyczenie z francuskiego). Nam, Polakom, tego rodzaju niespodzianki ułatwiają rozumienie rumuńskiego, ale wobec innych języków romańskich stanowią spore odstępstwo od reguły – dlatego tak trudno jest zrozumieć Rumuna użytkownikowi języka włoskiego czy francuskiego.
Rotacyzm w językach romańskich
W trakcie wielowiekowej ewolucji języków romańskich dochodziło do przeróżnych zmian fonetycznych. Jest jednak jedna taka zmiana, która dokonała się tylko w językach wschodnioromańskich, przez co dzisiaj trudniej dostrzec podobieństwo tych słów do ich ekwiwalentów w reszcie języków: cer, miere, biserică, soare, înger… Chodzi o zjawisko rotacyzmu/rotacyzacji, czyli zamianie interwokalicznego (położonego między dwoma samogłoskami) /l/ na /r/. Tam, gdzie inne języki romańskie zachowały /l/, np. wł. sole, fr. soleil, hiszp. sol, port. sol – rumuński wstawił /r/: soare‘słońce’.
Akcent języka rumuńskiego
W języku rumuńskim akcent jest ruchomy – co oczywiście zdarza się w romańskiej rodzinie – jednak nie jest w żaden sposób zaznaczony graficznie. Brak znaków akcentowych może przysparzać problemy osobom uczącym się języka i niestety trzeba przyzwyczaić się do tego, by wraz z nowym słowem uczyć się również poprawnego akcentowania. Istnieje tendencja do akcentowania ostatniej sylaby słowa (o ile nie jest nią doklejony rodzajnik określony).
Czy więc rumuński jest podobny do innych języków romańskich?
Jak najbardziej – jest podobny! A znając już inny język romański, na pewno łatwiej i szybciej nauczysz się rumuńskiego. Jednocześnie jest to język na tyle wyjątkowy, że na pewno nie pozwoli Ci się nudzić!
✍️ Autorka tekstu Jakie są języki romańskie? Czy rumuński jest jednym z nich?
Julia Obrzut
Bibliografia:
- Enciclopedia limbilor romanice, red. Marius Sala, București 1989
- Vocabularul reprezentativ al limbilor romanice, red. Marius Sala, București 1988
- dexonline.ro
