Opowieść ta zaczyna się od pewnego zdjęcia, które przypadkiem znalazłam w Internecie. Przedstawiało ono widok tak piękny, że od razu zdecydowałam, że chcę go zobaczyć na własne oczy. Przeczytałam to, co mogłam znaleźć, złożyłam wniosek o grant i pojechałam do doliny Aran. Dolina Aran? Czyli dokąd właściwie?
Dolina Aran – o czym mowa?
Comarca, czyli hiszpański odpowiednik powiatu, Valle de Arán (o powierzchni 620 km²) należy do prowincji Lérida we Wspólnocie Autonomicznej Katalonii. Znajduje się w środkowych Pirenejach (i stąd są te niesamowite górskie krajobrazy). Hiszpańska nazwa Valle de Arán (po katalońsku Vall d’Aran) sama w sobie jest pleonazmem: valle oznacza ‘dolinę’ po kastylijsku, a vall – po katalońsku; z kolei aran to nic innego, jak ‘dolina’ po baskijsku (dokładnie rzecz biorąc haran). Lokalna nazwa doliny brzmi Val d’Aran w języku aranejskim (aranés), który do dzisiaj zachował się w tym miejscu. Aranés należy do dialektów rzadko już spotykanego języka oksytańskiego, używanego niegdyś na terytoriach południowych dzisiejszej Francji. Jak udało się mu przetrwać?
Długa historia doliny w dużym skrócie
Odizolowana przez wysokie góry dolina rzeki Garonny była zamieszkana już w czasach prehistorycznych, a potem została przyłączona do terytorium Rzymu. O tym wiemy ze znalezisk nagrobnych i analiz nazw miejscowości. Z upadkiem Rzymu doliny pirenejskie prawdopodobnie opuszczono.
Pierwsze konkretne wzmianki o Aran pojawiają się w wieku X. Potem, 28 września 1104 roku, podczas interwencji zbrojnej umiera na tych terenach Pedro I Aragoński. Wyjątkowe położenie doliny zdecydowało o izolacji przez całe stulecia. (Wyjątkowe, ze względu na kierunek spływu rzeki oraz relatywną dostępność od północy przy jednoczesnej, choć czasem kwestionowanej przez stronę francuską, przynależności do Korony Aragońskiej). W 1810 zdobył dolinę Napoleon, ale już po pięciu latach wróciła ona do Hiszpanii.
Zimą drogi prowadzące do doliny były niedostępne do XX wieku. Dopiero w 1924 powstał przejazd przez przełęcz Bonaigua. Ponad pięciokilometrowy tunel Vielha otwarto zaś w 1948, choć według niektórych źródeł w pełni swobodny ruch w tunelu jest możliwy dopiero od 1965. W 2007 zainaugurowano drugą odnogę tunelu, która funkcjonuje obecnie (stary tunel pozostawiono jako drogę ewakuacyjną).
Po śmierci generała Francisco Franco w 1975 mieszkańcy Aran chcieli odzyskać tradycyjną autonomię. Ostatecznie pozostali w obrębie Wspólnoty Autonomicznej Katalonia, ale uzyskali ustrój specjalny w czerwcu 1990 ustawą parlamentu katalońskiego. Statut Katalonii z 2006 gwarantuje im specjalne prawa, w tym ustanawia aranés językiem urzędowym .
Dolina Aran i jej języki
Tu dochodzimy do najbardziej interesującej społeczność Językowej Siłki kwestii, czyli do języków doliny. Nie bez przyczyny historia ta nosi tytuł Dolina wielu języków; jej mieszkańcy są w znacznej części wielojęzyczni. Częściowo jest to spowodowane względami historycznymi i politycznymi. Częściowo natomiast ekonomią, gdyż tradycyjnie utrzymująca się z hodowli bydła i leśnictwa dolina obecnie opiera swój budżet głównie na turystyce. Ta, jak wiadomo, wymaga komunikacji z turystami.
Hiszpański
Konstytucja hiszpańska nakłada na każdego obywatela tego kraju znajomość kastylijskiego, znanego w Polsce jako hiszpański. Ze względu na spory napływ ludności spoza doliny oraz lepsze perspektywy edukacyjno-zawodowe, wielu mieszkańców Aran nie tylko zna ten język, ale używa go w domu i pracy – bądź jako jedynego, bądź jako jednego z paru języków komunikacji. W badaniu szkolnym Dominika Smitha z początku XX wieku wszyscy uczniowie byli w stanie porozumiewać się z nim w tym języku, choć nie było to dobrze widziane przez nauczyciela.
Kataloński
Jest najbliższym gramatycznie i leksykalnie krewnym oksytańskiego. Wspólnota Autonomiczna Katalonia zakłada naukę tego języka w ramach edukacji powszechnej, więc i w dolinie jest on nauczany w szkole. W praktyce posługują się nim (poza szkołą) głównie ci mieszkańcy Aran, którzy przyjechali z innych terenów katalońskich. Katalończycy zwykle nie mają trudności w rozumieniu aranés i też chętnie się go uczą, rozumiejąc położenie języka mniejszościowego na własnym przykładzie (o sytuacji katalońskiego poza Aran warto byłoby zresztą napisać odrębny artykuł).
Oksytański i aranés
Valle de Aran jest jedynym miejscem, gdzie oksytański uzyskał oficjalny status języka urzędowego. Od 2010 jest on jednym z języków urzędowych w całej Katalonii – głównie po to, by mieszkańcy doliny mieli prawo zwracać się ze sprawami oficjalnymi do władz w swoim języku. W tym roku liczbę osób, które się nim posługiwały, szacowano na około 5000 (Aran ma nieco poniżej 10 000 mieszkańców). Norm językowych pilnuje Rada Języka Oksytańskiego (Conselh de la Lengua Occitana).
Językowa edukacja
Cała edukacja przedszkolna w dolinie odbywa się tylko w aranés, ale od siódmego roku życia szkoła jest trójjęzyczna: kastylijsko-katalońsko-aranejska. Jakby tych języków było za mało, dzieci w szkole od 10 roku życia mają obowiązkowy francuski, a później dochodzi także angielski. Wprowadzenie aranés do edukacji w 1990 spowodowało to, że w rocznikach z tego okresu znacznie lepsza jest umiejętność pisania w tym języku (a nieco poprawiła się także umiejętność czytania). W latach osiemdziesiątych tylko niecałe 10% mieszkańców doliny umiało pisać w swoim języku, w 2013 było to prawie 35%. Dorośli, którzy nie urodzili się w dolinie, mogą opanować język na kursach. W czasie mojego pobytu w 2013 roku na kursy uczęszczało koło 100 osób, co wydaje się być niezłym wynikiem, zważywszy na liczebność mieszkańców całej doliny.
Dolina Aran – wielojęzyczna codzienność
Wielojęzyczność doliny można zauważyć w wielu miejscach. W dużym sklepach w największym miasteczku – Vielhi – towary opisywane są przynajmniej w dwóch językach, a ze względu na bliskość Francji w sklepach miejscowości przygranicznych widzimy także francuskie napisy. Ze względu na wymogi prawne w instytucjach publicznych pracują ludzie, którzy posługują się wszystkimi językami urzędowymi, a informacja dostępna jest w trzech oficjalnych językach. W domu i w pracy mieszkańcy doliny posługują się często wieloma językami, o czym wiemy m.in. z danych Instytutu Statystycznego Katalonii. Gorąco polecam wizytę w Valle de Aran po to, by przekonać się osobiście o jej urodzie i interesującej sytuacji językowej.
Autorka artykułu Dolina Aran – dolina wielu języków opublikowanego na łamach Językowej Siłki w ramach Call For Papers 2020.
Blanka Rzewuska
Skończyłam iberystykę, ale nie skończyłam się rozwijać językowo i naukowo. Najbardziej interesują mnie języki romańskie, ale zajmuję się też słowiańskimi i germańskimi. Poza tym, lubię podróże, piękne widoki i ciekawe spotkania z ludźmi.
Więcej o Blance przeczytacie w mini wywiadzie, którego nam udzieliła!
Źródła
IDESCAT, Cens lingüístic de l’aranès de 2001 (czyli spis językowy Instytutu Statystycznego Katalonii).
Dominik Smith, Language planning in the Val d’Aran: The recent work of the Conselh Generau d’Aran’s ‘Oficina de Foment e Ensenhament der Aranés’ and its effects on the Aranés-speaking population, praca dyplomowa w Girton College, Cambridge University 2003.
Strony:
http://www.caib.es/conselleries/educacio/dgpoling/user/catalaeuropa/castella/castella9.pdf
