Jak działają hebrajskie rdzenie?

Kipa (kopuła, sklepienie, jarmułka, pagórek…)  i kaf (dłoń, łyżka, nazwa litery)
– co je łączy i jak działają hebrajskie rdzenie?

Specyfiką języka hebrajskiego (i innych języków semickich) jest to, że gramatyka opiera się w nim na rdzeniach (l.poj – ‘szoresz’, l.mn. – ‘szoraszim’). Są to najczęściej trzy spółgłoski, występują jednak również rdzenie dwu- i czteroliterowe; część badaczy (takie sugestie znajdują się np. w gramatyce bibliljnej Geseniusa) uważa, że pierwotnie występowały rdzenie dwuliterowe, które przeszły w trzyliterowe – typowe dla znanego już nam języka hebrajskiego.

Rdzeniowi towarzyszy pewna idea, która dopiero następnie rozwija się w konkretne wyrazy. Wyrazy tworzymy dodając odpowiednie formanty lub wstawiając odpowiednie samogłoski. Tak więc to, co pojawi się w danym wyrazie poza samym rdzeniem zależy przede wszystkim od zależności syntaktyczno- semantycznych. Przypomina to nieco puzzle: jeśli chcę uzyskać z rdzenia כ-ת-ב (K-T-W) czasownik 'pisał’ wstawiam odpowiednie samogłoski i uzyskuję: כתב (’kataw’- 'pisał’; podobnie: נפל-  'nafal’- 'upadł’, נתן- 'natan’- 'dał’); jeśli dodam do tego końcówkę uzyskam też inne osoby, np. 1 os. l. poj.: כתבתי (’katawti’- pisałem), נפלתי (’nafalti’- 'upadłem’). Możemy też uzyskać inne odmiany (a więc min. formę intensywną/zwykłą2, sprawczą, zwrotną, oraz odpowiednie formy bierne), rzeczowniki (w tym nazwy czynności) i przymiotniki (np. כתיב 'katiw’- 'pisalny’ i podobnie: קריא 'kari’- 'czytelny’, אכיל 'achil’- 'jadalny’).

W podręcznikach wyjaśnia się odmiany najczęściej właśnie na przykładzie rdzenia כ-ת-ב (k/ch—t—b/w):
Poszczególne odmiany czasownikowe w hebrajskim nazywają się binjanim / binjany (liczba pojedyncza; binjan). Każdy binjan ma jakąś swoją specyfikę znaczeniową. Jeden rdzeń może pojawić się w każdej z tych odmian w odpowiednio zmodyfikowanym znaczeniu. Przykłady widzimy na obrazku – zwróćcie uwagę na formanty i samogłoski w nazwach binjanów: w odmianie pa’al mamy samogłoski a-a, które dodamy do rdzenia i uzyskamy wówczas np. KaTaw (pisał). W odmianie pi’el zamiast tego dodamy samogłoski i-e, i uzyskamy czasownik KiTeW o już nieco zmienionym znaczeniu „robił napisy” (np. na murze, do filmów, lub na kopercie – czyli adresował) – w tej odmianie rdzenie często będą przybierać znaczenie bardziej specyficzne (robienie napisów bardziej specyficzne od pisania) lub intensywne (np. BiKe – „lamentował, opłakiwał” jest bardziej intensywne od BaCHa – „płakał”). W odmianie hif’il mamy często znaczenia kauzatywne (czyli sprawiamy, że coś jest jakieś, lub że coś się dzieje), np. hiCHTiW – „dyktował” (czyli „sprawił, że ktoś coś napisał”, ps. k i ch to ta sama litera) lub hiLBiN – „zabielił” („sprawił, że coś jest białe” od słowa LaWaN – „biały”, ps. b i w to ta sama litera). Mamy też jeszcze np. odmianę zwrotną hitpa’el, np. hitLaBeSZ – „ubierał się”. Inne osoby uzyskamy dodając odpowiednie końcówki (np. w pierwszej osobie końcówka -ti). Na podobnej zasadzie możemy uzyskać też inne części mowy, np. do każdej odmiany przyporządkowany jest inny standardowy wzór tworzenia rzeczowników odczasownikowych (wyrażających daną czynność; pisać > pisanie).

Przykład; dłoń, kipa, kopuła, zgięcie – szukamy wspólnego pola semantycznego:

Jak widać, dzięki różnym zabiegom i skojarzeniom z danego rdzenia uzyskujemy w języku hebrajskim bardzo wiele wyrazów. Przyjrzyjmy się przykładowemu hebrajskiemu rdzeniowi i towarzyszącemu mu polu semantycznemu. Tym razem wybór pada na przykład, który pokazuje jak szerokie może być pole semantyczne danego rdzenia- dlatego może nie jest to dobry przykład do wprowadzania zasad gramatycznych języka hebrajskiego, ale być może wywoła pewien zamęt:), zaskoczenie i zaciekawienie. Natomiast tematyka rdzeni zostanie jeszcze szerzej dokładniej opisana i będzie wielokrotnie wracać w kolejnych wpisach.

כיפה (’kipa’) oznacza szereg zdawałoby się niepowiązanych rzeczy: kipę (myckę/jarmułkę), kopułę, sklepienie niebieskie (כיפת השמים ’kipat ha-szamajim’), Kopułę na Skale (כיפת הסלע ’kipat ha-sela’), górkę/ pagórek…

כיפה (’kipa’) to w hebrajskim biblijnym też liść palmy, który sprawiał wrażenie otwartego i nieco zgiętego (’kafuf’ כפוף) niczym dłoń (’kaf’ כף), stąd zresztą podobno wzięło się następnie słowo kopuła. Dla porównania można zwrócić uwagę na podobną zależność w języku angielskim: ’palm’ to zarówno ’dłoń’ jak i ’palma’. Podobne konotacje do kipy (jarmułki) ma w języku arabskim ’kefija’, czyli chusta tradycyjnie zakładana na głowę.

Z kolei כָּפָה (kafa) – 'zmusił’ także opiera się na tym samym rdzeniu, a to stąd, że domeną źródłową dla myślenia o przymusie było tu fizyczne użycie siły za pomocą rąk lub zginanie (כפף ’kafaf’ – ’zgiął’, talmudycznie także ’zmusił’; כופף ’kofef’ – ’zgiął, skrzywił’)/ uginanie się wobec czegoś (התכופף ’hitkofef’ – 'schylił się, zgiął się’, a także właśnie ’ugiął się’).’ Stąd כפיה (’kfija’) to kompulsja. אכף (’achaf’) to narzucić, wymusić, wyegzekwować. Widzimy, że są rdzenie, które są do siebie podobne (mogą być rozszerzeniami) i pokrewne znaczeniowo: tutaj mogliśmy porównać כף (kf) oraz כפף (kff – podwojenie ostatniej litery poprzedniego rdzenia), a także כפה (kfh – tym razem dochodzi nieme h=ה na końcu) lub אכף (poszerzenie o niemy alef na początku).

Podobne pochodzenie ma też hebrajska literka kaf/ chaf (כף), która kształtem ma przypominać dłoń (כ), a także כפפה‏ (’kfafa’) czyli rękawiczka i כפית (’kafit’) – łyżeczka.

Warto też pamiętać, że ’kaf’ (כף) oznacza zarówno dłoń (כף יד ’kaf jad’) jak i stopę (כף רגל ’kaf regel’), a także łapkę innego zwierzęcia (części ciała ludzkie i zwierzęce określamy tak samo, a więc w hebrajskim: głowa= łeb, ręka/ noga= łapa, paznokcie= pazury/ szpony, bez rozróżniania), a nawet łyżkę (która jest wklęsła w podobny do dłoni sposób).

Do innych terminów bazujących na słowie ’kipa’ należą dwa obiekty izraelskie: Żelazna Kopuła (כפת ברזל, kipat barzel), czyli izraelski system obrony powietrznej, a także Kopuła na Skale (כיפת הסלע kipat ha-sela), muzułmańskie sanktuarium na Wzgórzu Świątynnym w Jerozolimie, które po arabsku ma dość podobną nazwę Kubbat as-Sachra ( ‏قبة الصخرة‎,). W tych złożeniach dwóch rzeczowników żeńska koncówka wyrazu ’kipa’ przyjmuje nieco zmienioną formę: ’kipat’. W slangu izraelskim również na żołądź penisa mówi się ’kipa’.

Na prawdopodobnie pokrewnych rdzeniach (קף – qf; גפף – gff) mogą się opierać wyrazy הקיף, ’hikif’ – ’otaczał, zawierał’ – a stąd słowo obwód (הקף – hekef)– oraz גפף ‘gafaf’ (‘otaczać’, ‘obejmować’, ‘przylegać’). Natomiast co do wyrazów takich jak גוף ’guf’ (‘ciało’, osoba w gramatyce) i גב ‘gaw’ (‘plecy’) jest to raczej przypadkowa zbieżność brzmienia. Podobnie brzmi również słowo ’kupa’, czyli ’puszka’ (jak w ’kupat cedaka’ קופת צדקה- dsł. ’puszka ofiarna’), lub bardziej współcześnie ’kasa’ (jak w: ’kupat cholim’ קופת חולים- 'kasa chorych’, co przypomina niemieckie ’Krankenkasse’). ’Kupat cedaka’ była tradycyjną instytucją w gminach żydowskich, zajmującą się wsparciem dla biedniejszych członków społeczności, stąd też wywodzi się nazwa jednej z synagog- Synagoga Kupa na Kazimierzu została ufundowana z datków z przeznaczeniem dla biedniejszych Żydów. Do dzisiaj ’kupat cedaka’ oznacza fundusz charytatywny, a z tym powiązana jest właśnie izraelska Kasa Chorych zajmująca się świadczeniami medycznymi z pieniędzy podatników. Żeby tradycji stało się zadość, Klub Hebrajski regularnie uczestniczy w działaniach charytatywnych – pierwszą taką akcją było wystawienie tłumaczonych memów hebrajskich na licytację, potem doszły kolejne tego typu akcje, a więcej o nich poczytasz tutaj: https://jezykowasilka.pl/40-memow-hebrajskich.

Zobacz też (i włącz się do dyskusji) na prowadzonej przeze mnie stronie fb: Klub Hebrajski/kaf i kipa i krótkie wprowadzenie do języka hebrajskiego!