Jak pozbyć się skrupułów, potrząsając butem? W czym tak naprawdę tkwi szkopuł? Kim z zawodu jest Fatamorgana? Etymologiczne ciekawostki… czas start!
Są ludzie, którzy na dźwięk końcówki -ologia od razu ziewają. Ale Ty do nich nie należysz! Skoro jesteś tutaj, to znaczy, że lubisz słowa i języki, a etymologia przyprawia Cię o wypieki na twarzy, albo przynajmniej o gęsią skórkę. Jednak nawet osoby bez specjalnej pasji do odkrywania źródłosłowów znajdą tu naprawdę ciekawe etymologiczne ciekawostki!
1. Fatamorgana
Słyszeliście o zjawisku znanym jako fatamorgana? Według Słownika Języka Polskiego wydawnictwa PWN jest to “zjawisko optyczne powstające na pustyni lub na morzu, polegające na złudnym ukazywaniu się w powietrzu wielokrotnych, zmieniających się obrazów”. Nazwa fatamorgana znalazła się w języku polskim za pośrednictwem języka włoskiego. Morgana Le Fay to imię jednej z postaci cyklu legend o Królu Arturze; tłumaczone dosłownie z języka angielskiego oznacza po prostu “Morganę-wróżkę” i w ten sposób za pośrednictwem francuskiego (la fée) zaadoptowano je do języka włoskiego (la fata – wróżka).
Ale jaki jest związek pomiędzy arturiańską Morganą Le Fay oraz złudzeniem optycznym? Włoskojęzyczny słownik Treccani podaje, iż fatamorgana to miejscowa nazwa efektownego mirażu powstającego w Zatoce Mesyńskiej: stojąc na brzegu morza w Kalabrii i spoglądając w stronę Sycylii, dostrzec można dziwne, przypominające wieże kształty. Jako, że imię Morgana w języku bretońskim ma związek z wodą, uznano, że widoczne na morzu tajemnicze wieże pałacu to ni mniej, ni więcej, a siedziba czarodziejki Morgany.
2. Skrupulatni ludzie miewają skrupuły
Świat dzieli się na ludzi pozbawionych skrupułów i tych, którzy robią wszystko skrupulatnie… Oba określenia pochodzą od tego samego, łacińskiego słowa: scrupulus. To zdrobnienie słowa scrupus i oznacza mały kamień o ostrych brzegach, będący podstawową jednostką miary wagi złota i srebra w starożytnym systemie etruskim, wynoszącą dokładnie 1,137 grama (czyli 1/24 uncji) [źródło]. Wykorzystywano go również w anglosaskich aptekach jako jednostkę masy równą 1,290 grama [źródło]. Stąd przymiotnik “skrupulatny”, będący synonimem wyjątkowej dokładności.
Natomiast skrupuły rozumiane jako wątpliwości “natury moralnej w odniesieniu do własnego postępowania” [źródło] to swego rodzaju metafora. Wyobraźmy sobie mały, kanciasty kamyczek, który wpadł nam do buta i nie chce wypaść… Niepokój moralny uwiera nie mniej dokuczliwie! [źródło] I tym właśnie są skrupuły. Jednak nie wystarczy potrząsnąć głową, aby się ich pozbyć raz na zawsze…
3. Brazylia
W średniowieczu do produkcji czerwonego barwnika wykorzystywano drewno gatunku Caesalpinia echinata, który porastał tereny dzisiejszej Brazylii. Barwę czerwoną porównywano do żarzących się węgli (fr. braise, wł. braglia i port./hiszp. brasa), dlatego sprowadzane z Brazylii drewno określano lignum brasile [źródło: Lewicki M., Przypisy [w:] Marko Polo, Opisanie Świata, p. 544, przekład Anna Ludwika Czerny].
4. Cypr i Argentyna
Oto kolejne dwie etymologiczne ciekawostki dotyczące geografii. Cypr i Argentyna to nazwy państw, które mają związek z pierwiastkami. Argentyna jest przypadkiem bardziej oczywistym: region Rio de la Plata (hiszp. Rzeka Srebra) był wykorzystywany przez hiszpańskich i portugalskich kupców do “transportu srebra i innych skarbów z Peru na Atlantyk”[źródło / Treść objęta jest licencją GNU Wolnej Dokumentacji w wersji 1.1]. Do umocnienia nazwy z pewnością przyczyniła się także legenda o istnieniu gór bogatych w złoża srebra, znajdujących się w głębi lądu kontynentu południowoamerykańskiego. Choć mityczne góry nigdy nie zostały odnalezione, nazwa Argentyny niewątpliwie pochodzi od łacińskiego argentum. [źródło]
Nazwa Cypru również ma związek z wydobywanym tam metalem. Na wyspie znajdują się bogate złoża miedzi (gr. Κύπρος), eksploatowane już od IV tysiąclecia p.n.e. [źródło: Praca zbiorowa: Wielka Historia Świata. T. 4. Poznań: Polskie Media Amer.Com, 2005, s. 95. ISBN 83-7425-025-9.]. Początkowo nazywana po łacinie “metalem z Cypru” (łac. aes Cyprium), a następnie, w wyniku skrócenia (łac. cuprum), miedź rozpowszechniła się w wielu językach europejskich pod podobnie brzmiącymi określeniami (ang. copper, fr. cuivre, hiszp./port. cobre, niem. Kupfer).
5. Morze Czarne
Wielu z Was z pewnością kojarzy nazwę Morza Czarnego z barwą jego wód. Taką zresztą etymologię cytuje Wikipedia (w ślad za podstroną serwisu World Atlas), za przyczynę koloru czarnego podając występujące w morzu siarczki. Istnieje jednak jeszcze jedna, ciekawsza teoria, wywodząca pochodzenie nazwy z języka tureckiego.
W czasach Imperium Osmańskiego kierunki świata określano kolorami. Północ zwała się “Kara”, co oznacza również barwę czarną, wschód określano niebieskim, zachód – zielonym, natomiast południe utożsamiano z jasnością. Stąd morze znajdujące się na północy było jednocześnie “morzem czarnym” (tur. Karadeniz). [źródło]
6. Niedźwiedź i Władywostok
Etymologiczne ciekawostki nie kończą się na geografii! Zostajemy jednak na północy, a właściwie przenosimy się na północny-wschód od Morza Czarnego.
Były premier i prezydent tymczasowy, Dmitrij Miedwiediew, to po prostu Dymitr Niedźwiedzki. Tak, polskie słowo niedźwiedź ma korzenie w języku prasłowiańskim (medvědь) i oznacza “tego, który je miód”, “miodojada”.
Skoro już jesteśmy przy temacie Rosji i władzy, powiedzmy sobie, skąd się wzięła nazwa Władywostoku. Dla pokolenia uczącego się języka rosyjskiego w szkole nie będzie to tajemnica, ale dzisiejsza młodzież może nie wiedzieć, co oznacza nazwa tego położonego nad Morzem Japońskim miasta, będącego ostatnią stacją Kolei Transsyberyjskiej. Otóż etymologia jest bardzo prosta: Władywostok (rus. Владивосток) to złożenie słów władać i wschód (rus. владеть + восток).
7. Żaluzje
Nazwa tego jakże pożytecznego urządzenia wiąże się bezpośrednio z jego funkcją. Żaluzje chronią wnętrze domu przed ciekawskimi i nierzadko zazdrosnymi spojrzeniami sąsiadów czy przechodniów. Aby uchronić dobytek, a także wdzięki co atrakcyjniejszych domowników oraz sekrety życia rodzinnego, wynaleziono zasłony złożone z deseczek, które uniemożliwiały zajrzenie do środka, natomiast pozwalały wyglądać na ulicę. Autorem pomysłu był stolarz Chochot z Paryża, który w 1812 roku opatentował wynalazek [źródło]. Termin “żaluzje” w języku polskim pochodzi z języka francuskiego i oznacza właśnie “zazdrość”.
8. Szkopuł w tym, że…
No właśnie, w czym tak n a p r a w d ę tkwi szkopuł? U zarania dziejów, w czasach, gdy na co dzień mówiono po łacinie, szkopuł tkwił na dnie morza i stanowił przeszkodę dla żeglarzy. Łacińskie scopulus oznacza rafę bądź skałę w morzu. Chociaż dzisiaj mało kto ma na myśli skały mówiąc o szkopule, słowo zagnieździło się w języku polskim i występuje w wielu kolokacjach. Wszak żeglując przez życie, często natrafiamy na szkopuły…
9. Bank
Dzisiejsze banki mają okazałe siedziby: piękne kamienice, budynki o marmurowych kolumnach, przeszklone wieżowce. Wszystko zaczęło się jednak na zwykłej ławie, a właściwie przy kontuarze. To tam włoscy i francuscy złotnicy wymieniali zdeponowany kruszec na banknoty i przekazywali środki pieniężne pomiędzy klientami [źródło] . Il banco to lada, przy której wypłacano niegdyś żołd, a potem również pośredniczono w handlu, natomiast do języka włoskiego słowo to przywędrowało z języka niemieckiego (jak podaje Mario Daniele w słowniku Etimoitaliano). Dzisiaj il banco nadal oznacza po włosku ławkę lub ladę, ale instytucja stanowiąca pieczę nad pieniądzem jest rodzaju żeńskiego (la banca).
10. Bandyta
Bandyta to, dosłownie, osoba wykluczona ze społeczeństwa. Nazwisko przestępcy skazanego na wygnanie – bo taką karę przewidywano niegdyś dla rzezimieszków – umieszczano na tablicy ogłoszeń. Po włosku mówi się mettere in bando, bandire, czyli właśnie “wygnać”, a il bando to zarazem wygnanie oraz ogłoszenie. Osoba wygnana nazywa się il bandito – jest to imiesłów czasu przeszłego od czasownika bandire i w takiej formie słowo funkcjonuje w języku polskim.
11. Diamenty oraz brylanty
Z czego słynie diament? Oczywiście, ze swojej niezwykłej twardości – to najtwardszy pierwiastek występujący w przyrodzie. Jego nazwa właśnie od tej cechy pochodzi: po starogrecku ἀδάμας (adamas) znaczy “niepokonany”, “niezwyciężony”. Za pośrednictwem łaciny (diamas, a w dopełniaczu, diamentum), a następnie języków włoskiego oraz francuskiego, dotarł diament do Polski.
Diament oszlifowany nazywa się brylantem – a skąd właściwie ta nazwa? Szlif brylantowy polega na takiej obróbce kamienia, by dolna jego część działała jak zwierciadło. Przechodzące przez diament światło ulega dwukrotnemu załamaniu i przy obrocie brylantu “efekty świetlne ulegają stałym zmianom, co daje efekt wielobarwnych migotliwych refleksów” [źródło]. Słowo pochodzi z języka francuskiego: brillant to właśnie świecący, błyszczący. Stąd zapewne i pojęcie “brylowania” w towarzystwie.
Które etymologiczne ciekawostki okazały się dla Ciebie najbardziej zaskakujące? Znasz inne etymologiczne ciekawostki? Koniecznie podziel się nimi w komentarzu!
Skoro zainteresowały Cię etymologiczne ciekawostki, bardzo możliwe, że poniższe artykuły Językowej Siłki również mogą okazać się dla Ciebie wartościowe (kliknij tytuł, aby przejść do tekstu):
- O tym jak Norwegia przetłumaczyła swoją konstytucję… na język norweski
- Ciekawostki o języku polskim – 10 rzeczy, których (być może) nie wiesz o naszym języku!
- Hiszpańskie zwyczaje i ciekawostki o kulturze
