Większości z nas rosyjska cyrylica jest bardziej lub mniej znana. Dzisiaj zapraszam na szybki kurs jej opanowania bądź przypomnienia. Spotkamy dwie odmiany rosyjskiej wersji cyrylicy (grażdanki): pisaną (почерк/пропись/рукопись; znana jako rosyjska kursywa – русский курсив, chociaż nie wszyscy piszą pochyłymi literami) oraz drukowaną (печать/печатные буквы). W druku również występuje kursywa, ale ja wolę używać określenia „pismo pochyłe”, ponieważ w niektórych fontach skursywione litery różnią się od liter pisanych ręką.
Nie jest tych liter dużo, dlatego trzeba zwrócić na nie szczególną uwagę. Zresztą same fonty różnią się między sobą wyglądem niektórych liter – popatrzcie niżej (z lewej krój prosty, z prawej pochylony, a potem kroje pokazane osobno):
Natomiast odręczne pismo powinno wyglądać tak (za Wikipedią):
Powinno, bo czasem wygląda tak (to pisałam ja, Jarząbek Wacław):
… albo tak 😉
Rosyjska cyrylica, jak się jej nauczyć?
Do nauki pisania potrzebne nam będą: kartka (może być zeszyt „w ukośniki”), długopis i dostęp do Internetu/podręcznika albo specjalny zeszyt ćwiczeń.
W wyszukiwarce wpisujemy: „cyrylica rosyjska/grażdanka/кириллица/alfabet rosyjski” i bierzemy cokolwiek, byle z tablicą – np. Wikipedię. Uważnie przyglądamy się literom drukowanym, zapamiętujemy kolejność oraz nazwę i dźwięk, a potem patrzymy na kursywę. Русский курсив [russkij kursiw], czyli pismo ręczne, które przyprawia czasem o zawrót głowy. W jaki sposób odtworzyć te litery? Kiedy połączyć je w wyraz? Co zrobić, by odszyfrować napisane? Są to pytania trudne. Ale Rosjanie mają na to sposób! A mianowicie zeszyt w ukośniki do kaligrafii (wraz ze wzorcem można znaleźć w e-bibliotece i pobrać [скачать]) pomaga w zachowaniu pochyłości.
Chociaż od kursywy powoli się odchodzi, mimo wszystko należy rozróżniać pismo ręczne od drukowanego – w tym celu trzeba poświęcić trochę czasu, żeby przyzwyczaić rękę do nowego alfabetu. Można i bez kursywy (ale nadal pisemnie) ćwiczyć tę rękę w zeszycie ćwiczeń Nauka pisania. Alfabet rosyjski Beaty Guzowskiej.
W artykule Jak się nauczyć rosyjskiego? Poziom A1–A2 zwróciłam uwagę również na inne problemy, które spotkacie na początku nauki cyrylicy. Poniżej kilka moich dalszych refleksji. Dla lepszego odczytania tekstu litery nie będą pochylone (jak to zazwyczaj robimy).
Co sprawi największe problemy podczas nauki?
Z mojego krótkiego, acz intensywnego doświadczenia studencko-nauczycielskiego wynika, że przy nauce pisania i czytania największą trudność sprawiają litery:
- identyczne lub bardzo podobne do polskich (w druku bądź piśmie odręcznym): в, д, и, к, н, п, р, с, т, у, х, ш,
- podobne do siebie: odręczne а–odręczne о; в–ь; е–ё (zwłaszcza w druku, gdzie nie stosuje się kropek nad [jo]); з–э; akcentowane и–й; л–п; м–ил–лл–ш (czasem щ)–odręczne т; odręczne п–odręczne т; ъ–ы–ь; и–у–ч–ц,
- związane ze sobą poprzez interferencję z alfabetu łacińskiego: б–в–ь; м–odręczne т; п–н; п–р; duże г–duże п lub duże т; н–х; с–ц; и–у–ы.
Z kolei przy nauce mówienia i słuchania największym problemem jest (choć może nie w szkole, bo na początkowym etapie nie wprowadza się osobnego bloku ćwiczeń) rozróżnienie miękkości i twardości spółgłosek – zwłaszcza л – poprzez dodanie bądź nie miękkiego znaku (ь). To zresztą potwierdziła nasza mini-ankieta na Językowej Siłce, w której Siłacze dzielili się swoimi bolączkami związanymi z nauką rosyjskiej cyrylicy. Z moich obserwacji wynika też, że dość sporo kłopotu sprawiają pary samogłosek zwykłych i jotowanych: у–ю, а–я (nie tylko po л), rozróżnienie między е oraz ё w druku (patrz wyżej) oraz znaki: miękki znak (ь) i twardy (ъ).
Pomysły na oswojenie cyrylicy
Otaczanie się cyrylicą
Śledzenie profili po rosyjsku, które są zgodne z twoimi zainteresowaniami, dzięki temu rosyjska cyrylica będzie o sobie przypominała codziennie, chociażby w opisach postów. Miło, łatwo i przyjemnie!
Przepisywanie słów
Podzielenie nauki alfabetu na części (np. samogłoski jotowane) i pisanie wyrazów, w których znajdują się te litery, najlepiej prostych i łatwo zrozumiałych: internacjonalizmów albo słów pochodzących z języka prasłowiańskiego, np. торт, пицца, река, борщ (tak zresztą skonstruowane są pierwsze lekcje z podręczników do nowej podstawy programowej: Как раз Olgi Tatarchyk czy Вот и мы по-новому Małgorzaty Wiatr-Kmieciak i Sławomiry Wujec); w tekście Jak się nauczyć rosyjskiego? Znajdziecie przykład litery o (o – окно, он, она, они, овца…).
Bawienie się słowami
Eksperymentowanie z pisaniem w różnych kolorach, używanie wielkich i małych liter, albo tworzenie zapisów, które podkreślają znaczenie słów. To sposób szczególnie dla tych, którzy lubią wykorzystywać do nauki mapy myśli.
Czytanie ciche i głośne
Czytając w ciszy, można skoncentrować się na treści i analizować skomplikowane fragmenty. To pozwala lepiej przyswoić i przemyśleć treść tekstu. Natomiast czytanie głośne pozwala utrwalić, jak brzmią poszczególne litery oraz słowa i tym samym pomaga w nauce poprawnej wymowy.
Czytanie przy równoczesnym słuchaniu nagrania
Mogą to być nagrania mp3, audiobooki, podcasty, wideo (z napisami bądź specjalne filmiki dla obcokrajowców, gdzie omawiane są zagadnienia związane z nauką języka rosyjskiego – przykładowy odcinek w dalszej części).
Słuchanie piosenek
Słuchanie zwróceniem uwagi na litery i głoski, w tym na samogłoski redukowane (w nawiasach przykładowe litery oddające problematyczne głoski)
- Любэ, Конь (ле–лё/ль/лю; ро–ра/ру–ры; чью; и/й/samogłoski jotowane: е, ё, ю, я),
- Буерак, Страсть к курению (różnice między ю oraz у: –нию, ую, лю; ра–ро/ра–ря/ри–ре–ря; twarde i miękkie т: -сть/-ть/-тся/-ту/-тр; samogłoski jotowane: е, ё, ю, я),
- Наутулис Паупилиус, Скованные одной цепью (ль–пь; у–ю; нн–н; о–а [z uwzględnieniem pozycji akcentowanych i nieakcentowanych]),
Dyktanda
Pisanie na podstawie dyktowanego tekstu poprawia zdolność słuchania i przetwarzania informacji w czasie rzeczywistym, a dodatkowo uczy, jak poprawnie stosować zasady gramatyki, takie jak interpunkcja, odmiana przez przypadki, czy składnia zdań. Przykład dyktanda na początek: Диктанты по русскому языку. Диктант 1. Dictée en russe. Russian dictation.
Korzystanie z rosyjskojęzycznych źródeł informacji (materiałów autentycznych)
Używanie map, mediów społecznościowych i innych aplikacji w języku rosyjskim umożliwia codzienny kontakt z cyrylicą i utrwalanie nowych słów, które często się będą powtarzać tj. ‘w prawo’ używając map, czy ‘lubię’ używając mediów społecznościowych.
Zabawy sensoryczne, a przy tym sensotwórcze
Pobudzenie różnych zmysłów podczas nauki wpłynie na efektywne zapamiętywanie. Można to zrobić poprzez pisanie liter palcem po wysypanej mące/kaszy/ryżu, patykiem po piasku, układanie słów z różnych przedmiotów i wiele więcej…
Wskazówka 1.:
By odróżnić litery: a) małe pisane т czasem zapisywało się (a może jeszcze zapisuje?) z kreską (tyldą?) na górze, a małe pisane ш z kreską na dole, b) do о dodaje się ogonek, by nie mylić go z а.
Wskazówka 2.:
W odręcznym piśmie niektórzy upraszczają ж do zwykłej gwiazdki, a zamiast niektórych pisanych (na przykład в, д, л, т) stosują drukowane.
Wskazówka 3.:
Istniały dwa silne wzorce wymowy: wymowa moskiewska i petersburska, które dały podwaliny pod standaryzację wymowy i stworzenie normy wymowy. W drugiej połowie XX wieku zakończył się proces unifikacji wymowy. Nadal jednak należy pamiętać o wariantywności języka rosyjskiego ze względu na tradycje lokalnych społeczności.
Wskazówka 4.:
Popatrzcie na ten filmik, a potem spójrzcie jeszcze raz na drugą wskazówkę 🙂
Stanowiska w sprawie: nie bądźmy nadgorliwi?
Obejrzeliście filmik? Zakręciło się w głowie, prawda? Jak czujecie się z miksem drukowano-pisanych litery na tablicy u Pani jutuberki?
Istnieją dwa nurty zarówno wśród polskich, jak i rosyjskich/rosyjskojęzycznych rusycystów. (W Rosji intensywnie rozwija się metodyka nauczania języka rosyjskiego jako obcego, w skrócie РКИ – русский как иностранный).
- Pierwszy nurt to tradycyjne spojrzenie: uczyć pisać literami pisanymi, a czytać pisanymi i drukowanymi.
- Drugi nurt, łagodniejszy i pragmatyczny, mówi: przede wszystkim uczyć pisać i czytać drukowanymi (bo to się w życiu przyda). Jeżeli wprowadzać pisane, to tylko w konkretnym celu i dając wolną rękę uczniowi – niech sam wybierze, jakimi literami chce pisać.
Obie opcje mają swoich zwolenników. Ja zaliczam się do tej drugiej opcji z wersją, że uczeń może pisać drukowanymi, natomiast ja konsekwentnie piszę na tablicy pisanymi. Nie ukrywam, że temat nie jest prosty i łatwy. Mam ogromne wątpliwości, czy to dobrze, czy niedobrze, że na te drukowane pozwalam. Ale… dostałam patent, z którego zaczęłam korzystać… i o tym za chwilę.
Cud techniki, czyli rosyjska cyrylica 2w1
Są takie programy do konwersji pisma: wpisuje się coś rosyjską cyrylicą (drukowaną), a otrzymuje przepiękną wersję pisaną „odręczną” kursywą. Nazywane są one generatorami. Pierwszy generator pokazała mi moja koleżanka Wiktoria Batarowska, również nauczycielka rosyjskiego, za co serdecznie jej dziękuję. (Онлайн прописи для письма. Буквы и цифры). Nie zdążyłam jeszcze wypróbować, gdy trafiłam na szkolenie z efektywnych metod nauczania języka rosyjskiego. Prowadząca jeden z modułów, dr Justyna Deczewska, opowiadała o nauce pisania cyrylicą na zajęciach zdalnych. Pokazała tę stronę i kilka kolejnych. Do testów na moich uczniach wybrałam ten: Primo-Tempo: генератор прописей. Testy przebiegły pomyślnie: uczniowie bez problemu przepisali teksty życzeń zaczerpnięte z podręcznika, bazując na przekonwertowanym piśmie. Przepisali nawet ci, którzy wcześniej wybierali pisanie pismem drukowanym. Można? Można. Pani Doktor, melduję wykonanie zadania 😉
A na koniec coś miłego, czyli obcokrajowcy, którzy mierzą się z rosyjską cyrylicą. Uwaga! Nie polecam Polakom uczenia się cyrylicy z anglojęzycznych źródeł, ponieważ transkrypcja angielska jest trudna w odbiorze, spójrzcie zresztą sami:
Życzę Wam wielu cudownych chwil z rosyjską cyrylicą
✍️ Autorka tekstu: Rosyjska cyrylica – jak działa i jak się jej nauczyć?
Joanna Łaszcz
